پایان نامه مضاربه
مضاربه آن است که کسی به دیگری مالی بدهد تا در برابر سهم معینی از سود، آن با آن کار کند.[۱]
مضاربه مأخوذ از (ضرب فی العرض) است، چون عامل جهت تلاش در تجارت و تحصیل سود اقدام به مسافرت از شهری به شهر دیگر می کند. به عبارت دیگر مضاربه آن است که کسی به دیگری مالی بدهد تا دربرابرسهم معینی از سود آن، با آن کار کند[۲].
آنچنان که مضاربه در سایر کشورهای اسلامی که بانکداری اسلامی آنها بر اساس فقه اهل سنت شکل گرفته رواج دارد در بانکداری اسلامی ایران مورد استفاده قرار نمی گیرد. طبق ماده ۳۶ قانون عملیات بانکداری بدون ربا، مضاربه قراردادی است که بموجب آن یکی از طرفین (مالک) عهده دار تأمین سرمایه (نقدی) میگردد با بقیه این که طرف دیگر (عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصل شریک شوند لذا در این جهت بانکها می توانند به عنوان مالک ،منابع بانک را در اختیار عامل (مشتری )گذاشته و در امور بازرگانی و واردات وصادرات تسهیلات ارائه نمایند.[۳]
۲-۶-۲-۴٫فروش اقساطی(مواد-ماشین آلات-مسکن–کالای بادوام-خودرو)
فروش اقساطی عبارت است از واگذاری عین به بهای معلوم به غیر،به ترتیبی که تمام یا قسمتی از بهای کالا به اقساط مساوی و یا غیر مساوی در سر رسید یا سر رسید های معین دریافت گردد.از جمله موارد مصرف فروش اقساطی درصنعت،بابت تهیه و خریدمواداولیه،ابزارکار،لوازم یدکی ودرمصارف شخصی،میباشد. به تر تیبی که تمام یا قسمتی از تأسیسات و ماشین آلات جهت واحدهای تولیدی و خدماتی و کالای بادوام جهت مصارف خانگی وخرید خودرودرشبکه بانکی، درحال حاضربااین عقدصورت میپذیرد.معمولا این مورد جهت یک دوره تولید که بغیر از موارد استثناء معمولا یک سال می باشد اعطا می گردد[۴]. روش کار در بانکها به این شکل است که مشتری کالای مورد نیاز خود را به اطلاع بانک می رساند،بانک نیز یا اصالتا آن کالا را خریده و در اختیار مشتری قرار می دهد و یا به مشتری وکالت خرید کالا به نام بانک را می دهد که می بایست مشتری وجه کالا و سود آن را به اقساط معین پرداخت نماید. معمولا روش کار وکالتی در شبکه بانکی مرسوم می باشد که یکی از موارد اشکال مطروحه از طرف منتقدین نظام بانکی به جهت انجام معامله غیر واقعی ارائه و فاکتور صوری می باشد.
در فروش اقساطی مسکن نیز مشتری واحد مسکونی مورد نظر را به بانک معرفی می نماید . بانک قیمت واگذاری واحد مربوط را پرداخت و واحد مسکونی را به مشتری تحویل می نماید.سپس با احتساب سود بانک،مشتری می بایست بصورت اقساطی وجه آنرا به بانک پرداخت نماید.
۲-۶-۲-۵٫سلف یا سلم
سلف یا سلم، بیعی است که ثمن آن حال و مبیع آن مؤجل باشد.به اصطلاح عامیانه پیش خرید و پیش فروش گفته میشود. یعنی فروشنده مالی را که هنوز وجود پیدا نکرده ولی در انتظار وجود آن است، قبل از وجود پیدا کردن آن میفروشد.[۵]
معامله سلف معمولا زمانی کاربرد دارد که تولید کننده جهت تولید کالا نیاز به سرمایه در گردش دارد،لذا با پیش فروش تمام یا قسمتی از تولید خود سرمایه نقدی لازم را تأمین می نماید. در این نوع از قرارداد نیز ممکن است بانک اصالتاً کالای موضوع سلف را بفروش برساند ویا اینکه این امر را به خود تولید کننده وکالت دهد که مورد اخیر معمول می باشد زیرا با توجه به تخصصی که تولید کننده درمورد کالای خود دارد بازار فروش آن را بهتر می شناسد و با مشتریان نسبت به بانک ارتباط نزدیکی دارد[۶]. سه رکن مهم در معامله سلف وجود دارد که الزاماً می بایست رعایت شود،نخست اینکه معامله ای سلف است که قیمت سلف باید معین باشد و نقدأ پرداخت شود دوم اینکه استفاده از این عقد فقط جهت تأمین سرمایه در گردش موضوع معامله سلف می باشد.سوم آنکه موضوع معامله سلف محصولی باشد که در خواست کننده سلف تولید کننده آن بوده و سهل البیع بوده و سریع الفساد نباشد .
۲-۶-۲-۶٫اجاره به شرط تملیک
یکی از دستاوردهای مهم فقه اسلامی که آنچنان کاربردی در عملیات بانکی ندارد قرار داد اجاره به شرط تملیک می باشد.اجاره به شرط تملیک در واقع عقد اجازه ای است که درآن شرط شود مستأجر در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به مندرجات قرارداد، مالکِ عین مستاجره میگردد. عقد اجاره به شرط تملیک، وسعت عمل نسبتاً گستردهای دارد بطوری که بانکها قادرند در بخشهای صنعتی، کشاورزی، خدماتی و مسکن در جهت ارائه تسهیلات به متقاضیان استفاده نمایند[۷]. بانکها می توانند بنا به در خواست متقاضی اجاره به شرط تملیک پس از تعیین نوع کالا یا اموالی که متقاضی نیاز دارد اعم از منقول و غیرمنقول، تسهیلات لازم در قالب عقد اجاره به شرط تملیک در زمینه واحدهای مسکونی احداث شده یا خریداری شده اعطا نمایند، همچنین ارائه تسهیلات توسط شرکت های لیزینگ نیز، بدین شکل صورت میپذیرد.
۲-۶-۲-۷٫مزارعه
مزارعه، معامله زمین در برابر سهمی از محصول آن تا مدتی معلوم میباشد.[۸]
یکی دیگر از عقود مهمی که در عملیات بانکی ناکام مانده عقد مزارعه است. بموجب ماده ۷۱ مزارعه قرار دادی است که بموجب آن یکی از طرفین (مزارع) زمین مشخصی را برای مدت معینی به طرف دیگر (عامل) میدهد تادر زمین مذکور زراعت کرده و حاصل بین مزارع و عامل تقسیم گردد[۹]. بانکها می توانند به منظور کمک به قشر آسیب پذیر کشاورزان و حمایت از آنان نسبت به قرارداد مزارعه اقدام نمایند، به نحوی که بانک با ایفای نقش مزارع میتواند زمین و سایر عوامل تولید مانند آب، بذر، کود، سم، و ابزارآلات کشاورزی را در اختیار زارع قرار دهد. در این نوع از قرارداد نیز مرسوم است زارع (کشاورز) وکیل بانک در فروش محصولات موضوع معامله گردد.
۲-۶-۲-۸٫مساقات
مساقات، مصدر باب مفاعله از کلمه سقی به معنای سیراب کردن است و در اصطلاح، مساقات معاملهای نسبت به درختان در برابر سهمی از ثمره آنها است.[۱۰]
مطابق ماده ۷۴ قانون عملیات بانکی بدون ربا، مساقات معاملهای است که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معین از ثمره واقع می شود. ثمره اعم از میوه، برگ، گل و غیره میباشد[۱۱]. در صورتیکه بانک ها قصد کمک به باغداران را داشته باشند. این عقد نیز مانند مساقات از پتانسیل خوبی برخوردار است. در مساقات نیز بانک ها با ایفای نقش صاحب باغ میتواند زمین و سایر عوامل باغداری را در اختیار عامل قرار داده و کشاورز با پرورش و نگهداری درختان مثمر سپس از برداشت محصول را بین خود تقسیم نمایند. در مساقات نیز رایج است که سهم بانک نیز وکالتاً توسط عامل بفروش میرسد.
۲-۶-۲-۹٫جعاله
مطابق ماده ۶۶ همان قانون، جعاله عبارتست از التزام شخص جاعل یا کار فرما به ادای مبلغ یا اجرت معلوم (جعل) در مقابل انجام عمل معین. طبق قرارداد، طرفی که عمل را انجام میدهد عامل یا پیمان کار و طرف دیگر جاعل یا کار فرما نامیده میشود. این عقد در عملیات بانکی کاربرد فراوان دارد. بطوری که گسترش تولید ،صنعت ، بازر گانی و خدمات مخصوصاً اعتبارات اسنادی (lc) قرارداد فی مابین جعاله می باشد. نحوه عمل بانکها در عقد جعاله به این شکل است که ابتدا بانک با متقاضی دریافت تسهیلات وارد قرار داد جعاله اول میشود. در این قرارداد بانک نقش عامل را ایفا نموده و ارائه خدمتی به فرد را در برابر مبلغ معین بر عهد میگیرد (مانند تعمیر واحد مسکونی متقاضی) در مرحله دوم بانک وارد جعاله نقدی به فرد یا شرکت ارائه دهنده خدمت شده و ضمن پرداخت دستمزد به صورت نقدی از آنان میخواهد نسبت به ارائه خدمت مذکور به متقاضی اقدام نمایند. از این رو بانک به سود خود و متقاضی نیز به منظور خود رسیده است[۱۲]. عقد جعاله یکی از شاهکار های اقتصاد اسلامی می باشد که نسبت به سایر عقود دامنه گستردهتری در عملیات بانکی دارا می باشد.
۲-۶-۲-۱۰٫استصناع
استصناع از ریشه صنع به معنای سفارش ساخت بوده ودر اصطلاح قراردادیست که بموجب آن یکی از طرفین در مقابل مبلغی معین متعهد به ساخت اموال منقول، مادی و غیرمادی با مشخصات مرد تقاضا و تحویل آن در دوره زمانی معین به طرف دیگر می گردد[۱۳]. این عقد یکی از عقود سه گانه ای است که در سال ۹۰ به فصل سوم قانون عملیاتی بانکی بدون ربا پیوسته و در بخشهای تولیدی اعم از صنعت و معدن و مسکن و کشاورزی کاربرد فراوان دارد نحوه عمل بانکها در استصناع این گونه است که بانکها می توانند سفارش تولید کالا یا اجرای طرح را از متقاضی استصناع پذیرفته پس از آن بانک در قالب عقد استصناع دیگری ساخته یا اجرای آن را به تولید کننده یا پیمان کار دیگری سفارش داده و وجه آآآان را نقداً بپردازد و بعد از تحویل موضوع قرارداد متقاضی تسهیلات وجه آن و سود معین بانک را به اقساط پرداخت نماید. برخی استصناع را جایگزین فروش اقساطی ماشینآلات در شبکه بانکی میدانند،ولی دامنه کاربرد استصناع بسیار گستردهتر میباشد.
۲-۶-۲-۱۱٫خرید دین
با اینکه تا سال ۸۹ خرید دین، مطابق آییننامه موقت تنزیل اسناد و اوراق تجاری و دستور عمل اجرایی اعتبار در حساب جاری در بانکها اجرا می گردید، لیکن به طور رسمی پس از سال ۸۹ به بانک ها ابلاغ گردید. به طور خلاصه خرید دین قراردادی است که به موجب آن شخص ثالث کالای موضوع قرارداد را خریداری کرده وبه جای پرداخت وجه نقد سند معتبری اعم از چک یا سفته به سر رسید معین به فروشنده تحویل می دهد فروشنده نیز سند دین را به بانک محل اعتبار خریدار برده و بانک وارد معامله شده آن را تنزیل می کند[۱۴]. خرید دین از جمله عقود اختلافی فقهای شیعه و اهل سنت می باشد که به علت تأسی بانکداری سایر کشورهای اسلامی از فقه اهل سنت در آنجا اجرا نمیگردد. سه شرط مهم در قرارداد خرید دین بانکها عبارتند از: تجاری بودن اسناد و اوراق موضوع قرارداد، اطمینان از نقد شوند گی در سرسید و این که مفاد سند و حاکی از طلب حقیقی متقاضی بوده و صوری نباشد.
از جمله موارد دیگری که بانکها منابع خود را به آنها اختصاص میدهند عقد مرابحه بوده که با توجه به اینکه موضوع اصلی این پایاننامه است، به تفصیل بدان پرداخته خواهدشد. همچنین مورد دیگر سرمایه گذاریهای مستقیم بانک ها میباشد که بانکها تمایل دارند در طرح های تولیدی و عمرانی که جنبه تجملی و مصرف غیرضروری نداشته باشد به سرمایه گذاری مبادرت نمایند.با توجه به اینکه این نوع فعایت بانکها از چارچوب بحث خارج می باشد از بیان و توضیح بیشتردراین زمینه خوداری میگردد.
۲-۷٫ فعایتهای متعارف (قانونی) بانکها در بانکداری بدون ربا و مقایسه آنها با بانکداری ربوی (سنتی)
از این جهت بعضی فعالیتهای بانکها متعارف و قانونی گفته میشود که گاهی اوقات بانکها به فعالیتهای غیرمتعارف و یا به عبارتی غیر قانونی از جمله بنگاه داری نیز مبادرت میورزند. مرابحه ابزاری است که انتظار میرود، علاوه بر اینکه موجب تشخیص بانکداری اسلامی از مدل ربوی آن میگردد، ایرادات و نواقص موجود در نظام بانکی فعلی کشور را نیز نمایان خواهد نمود. لذا در این بخش فعالیتهای متعارف که در تجهیز منابع، تخصیص منابع و سایر خدمات خلاصه میگردند را تشریح و در بخش بعدی برخی فعالیتهای غیر متعارف بانکها از جمله بانک های ایران را بیان خواهیم نمود.
۲-۷-۱٫تجهیز منابع در بانکداری بدون ربا
تجهیز منابع بانکها عبارتست از جمع آوری وجوهی که مشتریان نزد بانک سپردهگذاری می نمایند. بانکها از محل منابع مشتریان اقدام به ارائه تسهیلات و سایر خدمات بانکی مینمایند.
۲-۷-۱-۱٫سپرده قرض الحسنه جاری
یکی از انواع سپرده ها که بانکها بعلت عدم پرداخت سود به آن تمایل زیادی دارند و مشتریان را تشویق میکنند وجوه خود را در آن سپرده گذاری نمایند،سپرده قرض الحسنه جاری میباشد. کلمه قرض بر سر حساب جاری قاعدتاً میبایست احکام قرض را نیز بر آن بار نماید. اما با توجه به اینکه اشخاص معمولاً به منظور استفاده از خدمات دسته چک و سپرده گذاری وجوه مازاد خود، اقدام به افتتاح حساب جاری می نمایند، معنای قرض را کمرنگ می نماید. زیرا قرض الحسنه هنگامی معنا دارد که قرض دهنده برای کسب پاداش اخروی و کمک به نیازمندان و فقرا وجوهی را سپرده گذاری نماید.لیکن در سپرده قرض الحسنه جاری این گونه نبوده و در واقع افتتاح کننده، قصد استفاده از خدمات دست چک را دارد.در هر حال در حال حاضر حساب جاری در سر فصل قرض الحسنه تعریف شده است.
۲-۷-۱-۲٫سپرده قرض الحسنه پس انداز
نوع دیگری از سپرده ها که البته بعد از حساب جاری بانکها به شدت از متقاضیان آن استقبال می نمایند،سپرده قرض الحسنه پس انداز می باشد.به این علت این نوع از سپرده بعد از حساب جاری قرار می گیرد که بانکها امتیازات و جوایزی برای صاحبان این حسابها در نظر می گیرند،در صورتیکه حساب جاری دارای سود و جوایز و امتیازات مستقیم نمی باشد واژه قرض الحسنه در حسابهای پس انداز واقعا ماهیت قرض را نیز دارا می باشد.زیرا مشتریان با سپرده گذاری توقع دریافت خدمات خاصی را ندارند و کمتر مشتری یافت می شود که دل به قرعه کشی جوایز حسابهای قرض الحسنه پس انداز خوش کرده باشد.درهرحال وجوه این حساب ها نیز مانند قرض الحسنه جاری جزو منابع بانک محسوب می گردد و بانک ها بخشی از این منابع را به تسهیلات قرض الحسنه و بخشی را به کارهای سود آور اختصاص می دهند. این در حالی است که بانک مرکزی کلیه بانک ها را مکلف به مصرف منابع قرض الحسنه به تسهیلات قرض الحسنه نموده است.
۲-۷-۱-۳٫سپرده سرمایه گذاری مدت دار
سپرده سرمایه گذری مدت دار به سه بخش کوتاه مدت ،میان مدت و بلند مدت قابل تقسیم می باشد. عرفاً سپرده های کوتاه مدت زیر یک سال و میان مدت یک تا دو سال و بلند مدت دو تا ۵سال می باشند.لذا آنچه در عملیات بانک ها در حال حاضر اجرایی می گردد،سپرده های کوتاه مدت با ماندگاری وجه حداقل یک ماه که قابل برداشت و واریز نیز می باشد و سپرده های بلند مدت با ماندگاری بین یک ماه تا دو سال بوده که امکان برداشت و واریز طبق ضوابط خاصی میباشد[۱۵]. برعکس حسابهای قرض الحسنه جاری و پس انداز که جزو منابع بانک میباشد،حسابهای مدت دار منابع بانک محسوب نگردیده و رابطه مشتری و بانک در آن وکالت میباشد، بطوریکه بانک وجوه این حسابها را به وکالت از طرف صاحبان سپرده در ارئه تسهیلات مشارکت، مضاربه، مزارعه، مساقات اجاره به شرط تملیک، سلف و جعاله به سایر مشتریان و یا سایر سرمایه گذاریها بکار می گیرند. دیدگاه فقه اسلامی راجع به سرمایه گذاری، مشارکت در سود و زیان حاصل،میباشد.لیکن بانکهای کشور نرخ سود پرداختی را در ابتدای سال به مشتری اعلام می کند و مشتری با علم به نرخ سود معین اقدام به سپرده گذاری نزد بانک ها می نمایند.البته جهت خروج از شبهه ربا بانک ها نام سود علی الحساب را روی آن گذاشته اند که این موضوع جز کلاه شرعی،چیز دیگر نمی باشد. این در حالیست که در بانکهای سایر کشورهای اسلامی همچون مالزی و عربستان نرخ سود معین معنی نداشته و پرداخت هر گونه اضافه بر اساس مشارکت در سود و زیان طرح های معین صورت میپذیرد. یکی دیگر از تفاوتهای بانکداری اسلامی درایران و بانکداری اسلامی در سایر کشورهای اسلامی در زمینه سپرده های مدت دار،تعهد استرداد اصل سپرده های سرمایه گذاری مدت دار به مشتریان می باشد که با توجه به فلسفه در سود و زیان در سایر کشورها این موضوع نیز معنا و مفهومی ندارد[۱۶]. متأسفانه امروزه میبینیم که جهت سود آوری و جذب منابع بازار، بانکها و مؤسسات مالی و اعتباری در کشور مابارقابتی ناسالم،گوی سبقت را از یکدیگر ربوده وهر کدام تلاش میکند،با پرداخت در صدی سود بالاتر،مشتری را به سمت خود جذب نماید. بانک مرکزی نیز به عنوان مقام ناظر با این که توان برخورد شدیدتر را با این مدل عملیات ربوی را دارا میباشد،لذا آنطور که باید و شاید نقش خود را قاطعانه ایفا نمی نماید. لازم است،مسئولین ارشداقتصادی کشور با تحول و تغییر در تصمیمات متخذه، جو ربوی حاکم بر جامعه را زدوده و بجای سپرده گذاری در بانک ها و مؤسسات مردم را تشویق به سرمایه گذاری در بخش تولید و صنعت نمایند.
۲-۷-۲٫تخصیص منابع در بانک داری بدون ربا
تخصیص منابع در عملیات بانکداری بدون ربا در چهار مسیر هدفمند گردیده که عبارتند از :ارائه تسهیلات بر پایه عقد قرض الحسنه ،ارائه تسهیلات بر مبنای عقود مبادله ای ،ارائه تسهیلات به مبنای عقود مشارکتی و سرمایه گذاری های مستقیم که به تفکیک به بررسی آنها پرداخته می شود.پس از آن تخصیص منابع با مدل عملیاتی بانک داری سنتی توضیح داده خواهد شد.
۲-۷-۲-۱٫ارائه تسهیلات بر پایه عقد قرض الحسنه
بانک های کشور می توانند در بخش تولیدی و رفع نیازهای شخصی به ارائه تسهیلات قرض الحسنه مبادرت نمایند. قاعده تسهیلات قرض الحسنه اختصاص آن به اقشار آسیبپذیر جامعه در زمینه تولید،ازدواج، تأمین مسکن، مشاغل خانگی و اشتغال زایی میباشد.این نوع از تسهیلات بانک ها به واسطه ماهیت فقهی قرض، فاقد هرگونه بهره بوده لیکن بانک های کشور بابت مزد عمل درصد کمی بعنوان کارمزد دریافت می نمایند که این مبلغ در صورتی که خارج از عرف نبوده و منطقی باشد از نظر عامه فقها بلااشکال میباشد[۱۷]. تسهیلات قرض الحسنه بهترین گونه از تخصیص منابع بانکها می باشد که در اسلام نیز بسیار سفارش شده و به اهمیت آن فراوان تأکید گردیده است.
۲-۷-۲-۲٫ ارائه تسهیلات بر پایه عقود مبادله ای
تسهیلات بانک ها در رابطه با مبادلات تجاری بسته به نوع و بخش مصرفی دارای زیر مجموعه هایی بوده که عبارتند از :انواع فروش اقساطی ،انواع اجاره به شرط تملیک ، سلف یا سلم ،بیع دین یا خرید دین، مرابحه،استصناع و جعاله . اینگونه عقود از این باب مبادلهای نام گرفته است که مالی (کالا یا مال منقول یا غیر منقول )با این عقدنقل و انتقال می گردد. عقود مبادله ای پس از قرض الحسنه بهترین نوع قرار دادها می باشند که منطبق بر شریعت مقدس میباشند. زیرا دارای ویژگی های منحصر به فردی همچون کاهش ریسک ،تعیین سود قطعی در هنگام انعقاد قرار داد ،کوتاه مدت بودن ،سود پایین تر نسبت به عقود مشارکتی و وسعت کاربرد فراوان می باشند. یکی از موارد مهمی که بانکها ی کشور در حال حاضر تمایل چندانی به ارائه تسهیلات بر مبنای عقود مبادله ای ندارند سود پایین آنها نسبت به هزینه تمام شده پول بوده که شایسته است کارشناسان و صاحب نظران ومنتقدین نظام بانکی کشور در این جهت چاره اندیشی نمایند.
۲-۷-۲-۳٫ ارائه تسهیلات بر پایه عقود مشارکتی
تسهیلات بر مبنای عقود مشارکتی جهت تأمین تمام یا قسمتی از سرمایه لازم برای انجام یک عمل بازرگانی ،خدماتی و یا تولیدی و بر گشت اصل و سود حاصله در پایان قرار داد پرداخت می گردد.قرار دادهایی که بانکها به صورت مشارکت وارد آن می گردند ودرچار چوب عقود مشارکتی تعریف شده است عبارتند از مشارکت اعم از مدنی و حقوقی،مضاربه، مزارعه و مساقات[۱۸]. در میان عقود مشارکتی در بانکهای کشور مزارعه و مساقات تقریبا اصلا اجرا نمی گردد،مضاربه به صورت خیلی محدود و تسهیلات مشارکت نسبت به مابقی عمومیت بیشتری دارد.بطوری که جدیداً بانک ها اکثر تسهیلات خود را حتی آنها که ماهیتا مبادله ای می باشند (همچون کالای بادوام و خودرو) بصورت مشارکت مدنی کالای سرمایه ای پرداخت می نمایند .علت این امر خروج اینگونه از تسهیلات از زیر مجموعه عقود مبادله ای باسود معین و پرداخت آنها در قالب عقود مشارکتی با سود بیشتری می باشد. بانکهای کشور عنوان می کنند در تسهیلات مشارکتی سود در ابتدا جنبه پیش بینی و مورد انتظار را داشته و سود قطعی در پایان انجام موضوع معامله تحقق می یابد،به همین علت ریسک در عقود مشارکتی بیشتر از سایر عقود است . یکی از شروط برای بانک شرط پذیرش ضرر احتمالی ازطرف مشتری است که در حال حاضر این ضرر با تعیین نرخ قطعی در ابتدا ی دوره و دریافت آن تحت هر شرایطی از مشتری حتی در صورت ضرر هیچگاه متوجه بانک نمی گردد. لذامیبایست بانک عقود را طوری طراحی و استفاده نماید که امکان صوری شدن عقود و استفاده از آنها خارج از ضوابط فقهی به حداقل برسد.
۲-۷-۲-۴٫ تخصیص منابع در جهت سرمایه گذاری های مستقیم
برخی از صاحبنظران بانکی سرمایه گذاری مستقیم بانک ها را هم ردیف عقود مشارکتی بعنوان تخصیص منابع بانکی در ارتباط با مشارکت قرار داده اند این موضوع هم صحیح است هم غلط صحیح بودن آن از جنبه مادیت مشارکت یعنی سرمایه گذاری بابت سود آوری می باشد و غلط بودن آن به این علت است که در سرمایه گذاری های مستقیم معمولا طرف بانک مشتری بانک نمی باشد(که اگر باشد هم اشکالی ندارد) لذا با سایر عقود مشارکتی از نظر شکل و نحوه انجام تفاوت می کند در هر صورت قانون عملیات بانکی بدون ربا به بانکهای تجاری این اختیار را داده که بخشی از منابع خود را در جهت سرمایه گذاری اوراق بهادار که ماهیت قرض با بهره نداشته باشد و همچنین جهت پروژه های سد سازی ،پل سازی،بیمارستان سازی و غیره اختصاص می دهند.[۱۹]
[۱] لطفی، اسدالله، ترجمه مباحث حقوقی شرح لمعه، ص۲۵۲
[۲] فیض، علیرضا، مهذب، علی، ترجمه لمعه، جلد اول، ص۲۵۲
[۳] قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ماده ۳۶
[۴] موسویان، ۱۳۸۶، بانکداری اسلامی ، پژوهشکده پول وبانکی، چاپ پنجم، ص ۱۴۷
[۵] حسینی، سید علی، ۱۳۸۵، ترجمه و تبیین اللمعه الدمشقیه، ناشر مؤسسه انتشارات دارالعلم قم، جلد اول، چاپ اول، ص ۲۶۶
[۶] موسویان، همان، ص۱۶۳
[۷] موسویان،۱۳۸۵، بررسی فقهی حقوقی معاملات شرکتهای لیزینگ ، فصلنامه اقتصاد اسلامی،شماره۲۲، ص ۱۱
[۸] لطفی، اسدالله، ترجمه مباحث حقوقی شرح لمعه، ص۲۷۴
[۹] موسویان ،۱۳۸۴، ارزیابی قرارداد و شیوه های اعطای تسهیلات در بانکداری بدون ربا،فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره۱۹، ص۱۲وماده ۱۷ قانون عملیات بانکی بدون ربا
[۱۰] لطفی، اسدالله، همان، ص ۲۸۰
[۱۱] موسویان ، ۱۳۸۴، همان، ص ۱۲ و ماده ۱۷ قانون عملیات بانکی بدون ربا
[۱۲] نقدی، مریم، ۱۳۹۰، جعاله در نظام بانکداری اسلامی، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۲۴، ص ۱۱
[۱۳] قلیچ،وهاب،ملاکریمی،فرشته،۱۳۹۰، ابعاد فقهی حقوقی اجرایی و کاربردی مرابحه،استصناع، خرید دین در نظام بانکی کشور، سخنان غلامرضاعربیه(مدیراداره بررسی های حقوقی بانک مرکزی)درهمایش سراسری بانکداری اسلامی
[۱۴] قضاوی و بازمحمدی،۱۳۹۱،عملیات بازار در چار چوب بانکداری بدون ربا،مطالعه موردی،اسناد خزانه اسلامی،پژوهشکده پولی بانکی،ص۴۵
[۱۵] السان، مصطفی،۱۳۹۲، حقوق بانک مرکزی، پژوهشکده پولی بانکی، ص۱۱
[۱۶] موسویان،سیدعباس، میسمی،حسین، همان،ص ۲۶۲
[۱۷] السان، مصطفی، ۱۳۸۹، حقوق بانکی، ناشر انتشارات سمت، ص ۱۲۱
[۱۸] قانون عملیات بانکی بدون ربا، فصل سه، مواد ۷ الی ۱۷
پایان نامه ارشد : فعالیتهای غیر متعارف (غیر قانونی)بانک ها در بانکداری بدون ربا
نظام بانکداری در هر کشور، قلب تپنده اقتصاد آن کشور می باشد بدین ترتیب در صورتیکه فعالیت های شبکه بانکی اعم از بانکها و موسسات مالی و اعتباری از چار چوب تخصصی و متعارف خود خارج گردد لا جرم چالش های ناشی از آن کلیه فعالیت های اقتصادی کشور را تحت تأثیر قرار خواهد داد . همچون آبی که از چمشه گل آلود جاری می گردد تمام آبراه را آلوده می نماید. برخی از این فعالیت ها تا زمانیکه از حد مجاز تجاوز ننماید قانونی بوده و دلیل غیر قانونی خواندن آنها عدم رعایت حد مجاز می باشد.بنگاه داری و شرکت داری از این دسته فعالیتهای غیر قانونی می باشند. برخی دیگر از آنها ظاهراً غیر قانونی نمی باشند، لیکن آنچنان ناعادلانه و یکطرفه میباشد که بانکداری بدون ربا را زیر سؤال برده است. در این میان قرار دادهای یک طرفه و ناعادلانه تسهیلات بانکی و مشروط کردن تسهیلات بانکی به سپرده گذاری مشتری جزو بارز ترین آنها می باشد. امروزه فعالیت های غیر قانونی بانکها به صورتی حاد شده که به یکی از معضلات کشور تبدیل شدهاست .با توجه به اهمیت موضوع به بررسی برخی از این خطوط قرمز شبکه بانکی و زیان های ناشی از آن پرداخته میشود.
۲-۸-۱٫بنگاه داری و شرکت داری
یکی از منابع درآمدی بانک ها، اینست که می توانند بخشی از منابع خود را به سرمایه گذاری های مستقیم اختصاص داده و از این راه سود کسب نمایند. از جمله اینگونه سرمایه گذاری ها خرید و فروش اوراق بهادار بوده که در صورتی که ماهیت قرض با بهره را نداشته و سرمایه گذاری روی اوراق سهام و یا اوراق مشارکت باشد،بلا اشکال میباشد. همچنین بانک ها مجازند در پروژهایی همچون سدسازی، ساخت بیمارستان، مدرسه سازی و ساخت مجموعههای ورزشی یا فرهنگی بصورت مستقیم سرمایه گذاری نموده و از درآمد حاصله منتفع گردند. فعالیت بانکها در سرمایه گذاری ها مشروط بر اینست نخست،خود فعالیت از نظر شرعی مجاز باشد و دوم اینکه نحوه مشارکت بانک مشروع باشد و یا به بیان دیگر بانک مجوز مشارکت درآن سرمایه گذاری را داشته باشد. در قوانین بانک مرکزی سقف مبلغ سرمایه گذاری های بانک در سهام شرکت ها حداکثر چهل در صد سرمایه ی پایه ی بانک تعیین گردیده است. لیکن در حال حاضر سقف بنگاه داری در بین بانکها از حد پنجاه درصد سرمایه ی نیز گذشته است[۱]. ولع شرکت داری بانکها اعم از بانکهای خصوصی و موسسات مالی اعتباری مجاز و غیر مجاز و صندوق های قرض الحسنه در جهت چندین برابر کردن سود صاحبان سهام و درآمد خود، و از طرفی متأثر شدن بنگاهها از مداخله بانکها، جدی است که به جای بانک های بنگاه دار بهتر است، گفته شود بنگاه های بانک دار. ورود منابع بانکها تحت عنوان سرمایه گذاری به شرکت های زیر مجموعه اعم از صنعتی، معدنی، صادرات ،و واردات و حتی کالای اساسی و مصرفی بگونه ایست که این رفتار تبدیل به یک رقابت ناسالم و ناعادلانه در شبکه بانکی گردیده است. بانکها با امکاناتی که در جهت جذب و جمع آوری منابع خرد و کلان سپردهای سرگردان دارند،سرمایه انبوهی جمع آوری و تبدیل به یک غول اقتصادی شده و اجازه فعالیت به تولید کنندگان خرد را نمی دهند. در نتیجه بنگاههای اقتصادی کوچک بواسطه داشتن هزینههای ثابت و غیر ثابت تولید،توان رقابت با بنگاههای بزرگ را نداشته و از بازار رقابت حذف میگردند. آنگاه بنگاههای قوی منحصراً تعیین قیمت بازار را در دست گرفته و همان کالا را با قیمت چند برابر تحویل مصرف کنندگان از جمله سپرده گذاران خود می دهند.
بانک مرکزی، با رویکردی نوین اقداماتی در جهت حذف بنگاهداری از شبکه بانکی، آغاز نمودهاست. علاوه بر وظیفه نظارتی بانک مرکزی، صدور بخشنامهای مبنی بر برگرداندن سقف سرمایه گذاری بانکها تا سقف مجاز (۴۰در صد سرمایه پایه) طی یک دوره ۳ ساله از مهمترین اقدامات می باشد.بطوری که بانکها مکلف شدند،هر ساله به میزان یک سوم سهام مازاد خود را واگذار نمایند.[۲] به نظر می رسد سیستم دستوری در شبکه بانکی کشور کاربردی نبوده و بانک مرکزی بهتر بود بسته سیاستی تنظیم و جهت اجرا به بانکها ابلاغ می نمود. اقداماتی همچون سر و سامان دادن به نظام پولی و بانکی کشور نیز قبل از این مهم می بایست صورت پذیرد. بدیهی است در صورت عدم کنترل واقعی و شناسایی کامل کلیه مجموعه های مالی اعم از بانک ها و موسسات مالی اعتباری و صندوق ها و تعاونی اعتبارها این بخشنامه جز نوشته ای روی کاغذ نبوده و هیچگاه تحقق نخواهد یافت. بانک ها نیز بهتر است دست از مقاومت بر داشته و بجای بنگاهداری و رقابت ناسالم به رسالت اصلی خود در بانکداری بدون ربا یعنی برقراری عدالت اقتصادی و توزیع عادلانه منابع و خدمات بانکی میان عامه مردم و به حداقل رساندن فاصله طبقاتی باز گردند.
۲-۸-۲٫مزایده اموال و املاک مازاد توسط خود بانک
یکی دیگر از بندهای بخشنامه بانک مرکزی برای رسیدن بانک ها به حد قانونی، فروش اموال منقول و غیر منقول خود طی ۵ سال می باشد ،بطوریکه هر سال حداقل یک پنجم آن را بفروش برسانند [۳]. امروزه در اکثر شهر ها به ویژه پایتخت مشاهده می گردد که بلند ترین و زیبا ترین ساختمان ها و برج ها متعلق به بانک ها می باشد برخی ازآنها توسط خود بانک جهت نیازهای اداری و غیره ساخته شده و برخی دیگر در عوض بدهی ها و مطالبات مردم و شرکت ها بدان ها منتقل گردیده است. بانک مرکزی بانک ها را موظف به فروش اموال و املاک مازاد خود نموده است لیکن مزایده فروش می بایست بجای اینکه توسط خود بانک صورت پذیرد به لحاظ تخصصی بودن و شفافیت بیشتر توسط یک مرجع صلاحیتدار مانند بورس اوراق بهادار انجام گردد. شایان ذکر است طی آخرین آمار دارای های مازاد ،بانک ها ۶۳ درصد است.
۲-۸-۳٫افزایش بی رویه وام دهی
طبق ماده ۲ آئین نامه تسهیلات و تعهدات کلان مصوب شورای پول و اعتبار، حداکثر مجموع تسهیلات و تعهدات کلان هر بانک یا موسسه اعتباری ۸ برابر سرمایه پایه می باشد، مشروط بر اینکه از ۵۰ درصد کل تسهیلات و تعهدات دولتی وغیر دولتی تجاوز ننماید[۴]. یکی از اساسی ترین آسیب ها چالش های موجود در شبکه بانکی کشور رشد بی رویه و عدم مصرف صحیح تسهیلات و توجه بیشتر به کمیت وام دهی به جای کیفیت وام دهی می باشد. عدم نظارت بانکها در زمینه اعطای تسهیلات خرد و کلان، عدم آگاهی مشتریان از انواع تسهیلات، عدم پاسخگویی بانکها به نیاز مشتریان و افراد سودجو و سوء استفاده گر و اشتهای بانکها به سود آوری و شهرت باعث گردیده بانکها و موسسات بیش از حد مجاز خود تسهیلات پرداخت نمایند. این امر باعث تزریق نقدینگی کاذب به جامعه گردیده و با توجه به عدم وجود پشتوانه سرمایه ای آسیب های جبران ناپذیری به مجموعه شبکی بانکی و بدنه اقتصاد ملی وارد می نماید.
۲-۸-۴٫ ارائه تسهیلات مشروط برسپرده گذاری
با اندکی تعمق در قانون عملیات بانکداری بدون ربا مشاهده می گردد در هیچ یک از مواد فصل دوم راجع به تجهیز منابع پولی و فصل سوم راجع به تسهیلات اعطایی بانک ها، اشاره ای به ارائه تسهیلات بانکی منوط به سپردن وجوهی از طرف متقاضی تسهیلات نزد بانکها نشده است. لذا آنچه امروزه نزد برخی بانکهای دولتی که ضابط پرداخت تسهیلات مسکن فردی می باشند و عمده مؤسسات مالی و اعتباری رایج هستند، ارائه تسهیلات مشروط به سپرده گذاری قرض الحسنه نزد آنها میباشد. بنحوی که متقاضی تسهیلات مسکن فردی می بایست به بانکی که انحصار پرداخت تسهیلات مسکن را در دست دارد مراجعه و ابتدا یک دوره ۶ ماهه یا یک ساله مبلغ معینی سپرده گذاری رایگان نماید تا بتواند بابت خرید یک واحد مسکونی از تسهیلات آن بانک استفاده نماید. البته اینگونه بانکها راهکارهای جهت آن دسته از مشتریانی که فرصت لازم برای سپرده گذاری نداشته و عجله به دریافت تسهیلات را دارند نیز قرار داده و آن هم خرید اوراق حق تقدم استفاده از تسهیلات با قیمت های نجومی می باشد . این شیوه عملیاتی درموسسات مالی و اعتباری و صندوق ها وسیع تر بوده و اساس و بنیان وام دهی آنها بر پایه سپرده گذاری رایگان مشتری نزد آنها بنا گردیده است. در اینگونه بانکداری علاوه بر سود تسهیلات پرداختی که بعهده مشتری می باشد دو زیان دیگر نیز متوجه وی می گردد . نخست سود وجوه در دوره زمانی سپرده گذاری که معمولا در حسابهای قرض الحسنه نگهداری می گردد و دوم هزینه فرصت ( فرصت از دست رفته )تا زمان تکمیل دوره سپرده گذاری و نوبت تعلق وام به متقاضی که آن نیز به زیان مشتری است.
۲-۸-۵٫ قراردادهای یک جانبه و ناعادلانه بانکی
آنچه مشاهده می گردد اینست که قرار دادهای بانکی که ظاهراً قانونی می باشد به این نحو است که بانکها در قراردادهای سپرده گذاری در جهت تجهیز منابع و در قراردادهای تسهیلاتی در جهت تخصیص منابع متنی را آماده و به رویت مشتری می رسانند، مشتری نیز موظف به مطالعه و بررسی ابعاد مختلف آن بوده و مختار به امضا یا رد آن می باشد.به ظاهراین شیوه عملیاتی قانونی می باشد،لیکن آنچه در عملیات بانکداری بدون ربای ایران رایج است اینگونه نمی باشد. مشتری به بانک مراجعه و تقاضای سپرده گذاری و دریافت تسهیلات می نماید. اما بدون اینکه بداند وجوه خود را در چه طرحی سرمایه گذاری کرده بانک فرمی از پیش تنظیم شده ای در اختیار وی قرار داده و مشتری بدون دخل و تصرف در مفاد آن در عین حال که مختار به امضای آن بوده مجبور به امضا نیز می باشد،زیرا چاره ای و گزینه ی دیگری وجود نداشته و سایر بانک ها و مؤسسات نیز همین گونه عمل می نمایند . متقاضی تسهیلات نیز جهت خرید کالا و یا انجام خدمتی به بانک مراجعه و بدون اینکه بداند بانک از کدام عقد استفاده می کند و اختیاری در انتخاب آن داشته باشد،بانک فرم چاپی از پیش تنظیم شده ای تحت عنوان قرار داد در اختیار وی قرار می دهد که جای امضاهای آن فقط خالی می باشد . دراین مورد نیز واقعیت آنست که مشتری اختیاری به دخل و تصرف در آن ندارد و چاره ای جز امضاء کردن آن قرار داد وجود ندارد . در این گونه قرار دادهای سپرده گذاری یا دریافت تسهیلات چانه زنی معنی و مفهومی ندارد و مشتری تسلیم شرایط مفاد قرار داد بانک می باشد.از این رو بانک ها نیز چنان قرار داد حقوقی یک طرفه ای به نفع خود می بندند که مشتری از آن، راه پس و پیش نداشته و در صورت کوچک ترین خطای عمدی یا سهوی متحمل جریمه تا نرخ های ۳۴ درصد می شود. حتی حوادث غیر مترقبه طبیعی و غیر طبیعی نیز در بسیاری از موارد باز پرداخت اصل و فرع و جریمه را از دوش وی بر نمی دارد.درصورت اجرای صحیح مرابحه،باعنایت به اینکه درمرابحه لازمست طرفین عقدعلاوه براستفاده ازنوع عقدمرابحه،ازرأس المال وسودمطلع باشند،انتظارمیروداینگونه ایرادات برطرف گردد. یکی از وجوه تمایز عملیات بانکداری اسلامی در کشورها و سایر کشورهای اسلامی همین بوده که مشتری سپرده گذار دقیقا می داند در چه طرحی مشارکت می نماید .مشتری تسهیلات نیز با توجه به نوع مصرف تسهیلات خود دقیقا قراردادی منطبق بر آن را با بانک منعقد می نماید .
۲-۸-۶٫ سایر فعالیت های غیر متعارف (غیر قانونی)
گاهی برخی از رفتارها و عملکردهای بانک،متأثر از سیاست های اقتصادی مجموعه مدیریتی بانک نمی باشد. بلکه ناشی از عواملی خارجی همچون فشارهای سیاسی، چالشهای اقتصادی جامعه و عملکرد سایر بانکهای رقیب می باشد. پرداخت تسهیلات بنگاههای زود بازده و کار آفرین ،مشاغل خانگی و اشتغالزایی ،مسکن روستایی نمونهای از این فعالیت ها بوده که پرداخت آنها به بانک تحمیل و تکلیف میشود و تحت عنوان تسهیلات تکلیفی پرداخت می گردد. بدیهی است این گونه تسهیلات اگر آسیب شناسی نشده و مزایا و مضرات آن سنجیده نشده باشد،می تواند موجب آسیبهای اجتناب ناپذیری به بانکها و حتی به مشتری متقاضی دریافت اینگونه تسهیلات گردد.درخصوص عملکرد بانکهای رقیب به یک مثال بسنده می گردد. فرض کنید بابت سپردهای مدت دار مشتریان نرخ معینی سود پرداخت می گردد. در این میان بانک یا مؤسسهای،اقدام به پرداخت سود با نرخ بالاتر می کند. لذا بانکی که در چار چوب نرخ تعیین شده حرکت می نماید،چاره ای جز بالا بردن نرخ سود خود ندارد.زیرا در غیر این صورت تا بخواهد ازطریق مراجع نظارتی ذیصلاح اقدام نماید،منابع خود را از دست داده و حتی در صورت احراز تخلف ضابطه ای برای مقابله با این گونه عملیات غیر قانونی موجود نمی باشد.تراژدی واقعی این است که جنبش بانکداری اسلامی که می توانست پرده از کمبود ها و حقه بازی های سیستم بانکی سنتی بردارد، تبدیل شد به یک تلاش مضحک برای اسلامی کردن این حقه بازی ها و به عبارت بهتر تبدیل شد،به کلاه شرعی برای بانکداری سنتی.[۵] لذا اینگونه رقابت ها ی ناسالم و فعالیت های غیر قانونی نهادینه شده و بانکها خود مختار بدون توجه به مرجع نظارتی اقدام می نمایند. اقتضامیکند،با نظارت قاطعانه تربانک مرکزی وبرخوردهای مناسب با ضمانت اجرای واقعی، جلوی این معضل نظام بانکداری گرفته شود .
[۱] قلیچ، وهاب، ، پایگاه تحلیلی تبیینی برهان وابسته به پژوهشکده پولی بانکی بانک مرکزی، www.borhan.ir ،۱۳۹۳،بنگاهداری غیر متعارف بانکها ، تاریخ دسترسی۱۴/۱۱/۱۳۹۳
[۲] قلیچ، وهاب، ، پایگاه تحلیلی تبیینی برهان وابسته به پژوهشکده پولی بانکی بانک مرکزی، www.borhan.ir ،۱۳۹۳،چراغ قرمزدرمقابل شبکه بانکی ، تاریخ دسترسی۱۸/۱۱/۱۳۹۳
[۳] قلیچ،وهاب،۱۳۹۳، چراغ قرمز در مقابل شبکه بانکی ، تاریخ مراجعه ۲/۳/۹۴
[۴] آئین نامه تسهیلات و تعهدات کلان ،۱۳۸۲،شورای پول و اعتبار بانک مرکزی
دانلود پایان نامه حقوق درباره الگوهای عملیاتی با هدف اجرای واقعی بانکداری اسلامی
مهمترین وجه تمایز بانکداری اسلامی با بانکدای ربوی در مسأله رباست.بطوری که عقود و قرار دادها و شیوه های عملیاتی در بانکداری اسلامی،می بایست انطباق کامل با موازین و مقررات شریعت مقدس را داشته باشد. از آنجا که مسلمانان به دو شعبه اهل سنت و اهل تشیع تقسیم می گردند،علی رغم اتفاق نظر فراوان،اختلاف نظرات جزئی در برخی شیوه های اجرایی بانکداری اسلامی دارند. لذا با توجه به پرا کندگی جمعیت مسلمانان سنی مذهب و شیعه مذهب در اقصی نقاط جهان مدلهای عملیاتی بانکداری اسلامی از نقطه ای به نقطه دیگر اندکی تفاوت دارد. به نحوی که در برخی از کشورها تمرکز مسلمانان اهل سنت بیشتر بوده ودر برخی دیگر شیعه مذهب ها متمرکز می باشند و در بعضی کشورها جمعیت مسلمانان تلفیقی از اهل سنت و اهل تشیع می باشند. بنابراین کفه ترازوی هر کدام از مذاهب،در هر کشورباتوجه به تعدادطرفداران،سنگین وسبک میشود. لاجرم شیوه عملیاتی بانک های اسلامی با قواعد آن مذهب انطباق بیشتری دارد. در چند دهه اخیر شاهد رشد وشکوفایی بانکداری اسلامی درکشورهای اسلامی وغیر اسلامی بوده ایم. لیکن بواسطه همین معدود اختلافات، سیستم بانکداری اسلامی بصورت یک پارچه اجرا نمی گردد. انتظار میرود با اتحاد روزافزون امت واحده اسلامی ،وحدت و یک پارچگی در وجوه مختلف دین مبین اسلام که یک بعد آن اقتصاد و بانکداری اسلامی (country wide Islamic banking system[1]) بوده را نظاره گر باشیم . بر این اساس لازم است، مدلهای اجرایی بانکداری اسلامی از سه منظر الگوهای تئوریک ،الگوهای موجود در ایران و الگوهای موجود در سایر کشورها بررسی و مقایسه گردد.
۲-۹-۱٫الگوهای تئوریک
شاید به جرأت بتوان شهید صدر را بنیانگذار و مبدع بانکداری اسلامی در جهان نامید . نظریه پردازی های این فیلسوف و اندیشمند شیعه یکی از الگوهای بانکداری اسلامی محسوب می گردد. روش پیشنهادی این فقیه شهید به این صورت است که بانک از محل سپرده های جاری و پس انداز و مدت دار نسبت به جمع آوری منابع اقدام می نماید .نقش بانک در این شیوه در سپرده های جاری ( قرض بدون بهره ) ودر پس انداز و مدت دار ( وکالت با پرداخت بهره )می باشد. سپس بانک منابع حاصله را در قالب مضاربه به متقضیان وام ، پرداخت می نماید[۲]. روش پیشنهادی بعدی استفاده مطلق از عقود مبادله ای می باشد .به عقیده برخی صاحب نظران ،بانک می بایست فعالیتهای خود را در قالب عقود مبادله ای انجام دهد به عقیده آنان بانک می تواند از محل سپرده جاری (قرض بدون بهره)، پس انداز (وکالت عام)، سرمایه گذاری خاص (وکالت خاص)، سرمایه گذاری عام (وکالت عام) نسبت به تجهیز و جمعآوری منابع مشتریان اقدام می نماید. سپس به متقاضیان تسهیلات در قالب عقود مبادله ای از جمله فروش اقساطی ،جعاله، سلف ، اجاره به شرط تملیک و خرید دین وام پرداخت نماید[۳]. سومین روش مربوط به متفکرانی است که استفاده از عقود مشارکتی را پایه و اساس فعالیت بانکها می شمارد آنان با توسل به (مشارکت در سود و زیان) مناسب ترین روش را استفاده صرف از عقود مشارکتی می دانند. در روش پیشنهادی این نظریه پردازان تجهیز منابع از محل گواهی سپرده عام و گواهی سپرده خاص که با اصل مشارکت در سود و زیان انطباق بیشتری دارد صورت پذیرفته و تخصیص منابع صرفأ با عقود مشارکتی همچون مشارکت مدنی ؛مشارکت حقوقی مضاربه و سرمایه گذاری های مستقیم انجام می گیرد[۴]. گروه چهارم از محققان عقیده دارند بانکداری اسلامی با شیوه تفکیک بانک ها می بایست صورت پذیرد. بطوری که بانک ها بر اساس نیازهای جامعه تفکیک گردیده و با توجه به ظرفیت خود در جهت همان نیاز ها فعالیت نمایند. بر این اساس این نظریه بانکها به سه نوع قرضالحسنه سرمایه گذاری و شرکت های لیزینگ تقسیم می گردند بطوری که بانکهای قرض الحسنه فقط منابع جاری و قرض الحسنه پس انداز را جمع آوری کرده و فقط تسهیلات قرض الحسنه به متقاضیان پرداخت می نمایند بانکهای سرمایه گذاری نیز منابع خود را برای پروژه های اشخاص حقیقی و حقوقی اختصاص می دهند در واقع رسالت این گونه بانک ها شناسایی افراد و شرکتهای توانمند و حرفه ای و کمک به آنان در جهت حضور فعالانه در عرصه تولید و اقتصاد می باشند شرکت های لیزینگ نیز کالا های مورد نیاز متقاضی از جمله زمین، خودرو ،تاسیسات و کارخانجات را در قالب عقد اجاره به شرط تملیک برای آنان تهیه می نمایند .[۵]
۲-۹-۲٫ الگوه های بانکداری اسلامی موجود در ایران
یکی از اهداف انقلاب اسلامی در سال ۵۷ اصلاح نظام بانکداری بوده است بطوری که کلیه بانک ها موجود در کشور موظف به تعدیل فعالیت های خود در حوزه بانکداری اسلامی می باشند مهمترین و بارزترین قانونی که در این راستا تصویب گردید،انون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۶۲ بوده است.علاوه بر این قانون دو طرح بانکداری مشارکتی (مشارکت در سود و زیان) در بانک ملی و بانکداری قرض الحسنه نیز بصورت محدود تر اجرا میگردد. آنچه در حال حاضر در کلیه بانکها اعم از تجاری ،تخصصی، دولتی، خصوصی، و مؤسسات مالی اعتباری پیاده می گردد، قانون عملیات بدون ربا می باشد. بر اساس این قانون بانک ها منابع خود را از سه محل سپرده های قرض الحسنه جاری قرض لحسنه پس انداز و سپرده های سرمایه گذاری مدت دار) جمع آوری می نمایند. ارائه تسهیلات نیز بر اساس عقود قرض الحسنه و مبادلاتی و مشارکتی صورت می پذیرد. همچنین بخشی از منابع خود رابه سرمایه گذاری های مستقیم اختصاص داده و در پروژه هاو طرح ها مشارکت می نمایند.لذا دست بانک ها در تجهیز منابع و تخصیص منابع با توجه به نیاز های کل جامعه کاملا باز بوده و محدودیت شرعی و قانونی ندارد.طرح بانک ملی نیز با عنوان (مشارکت در سود و زیان راستین) همان نظریه طرفداران بانکداری مشارکتی می باشد بطوری که در این طرح سود علی الحساب معنی و مفهومی نداشته و سپرده گذار مختار است که پروژه ای که تمایل دارد در آن سرمایه گذاری نماید، را انتخاب نماید. نحوه عمل در اینگونه بانکداری بدین شکل است که بانک منابع مشتریان را جمع آوری کرده و در قبال آن به آنها گواهی مشارکت تحویل می دهد.سپس از محل آن منابع بر اساس عقد مشارکت مدنی در پروژه های سودآور مشارکت می کند.لازم بذکر است که گواهی مشارکت بی بام بوده و هر لحظه قابلیت فروش در بازار های ثانویه را داراست.همچنین به جهت اطمینان خاطر سپرده گذاراز بازگشت اصل وجوه خود ممکن است کلیه دارایی های موضوع مشارکت بیمه شود[۶]. نوع دوم از بانکداری که قدمت آن در کشور ما کمتر از یک دهه می باشد بانکداری قرض الحسنه می باشد همانطور که از نام این مدل بانکداری پیداست، تجهیز و تخصیص منابع در آن بصورت قرض الحسنه (قرض بدون بهره) صورت می پذیرد.البته در حال حاضر پرداخت تسهیلات در بانکهای ضابط این طرح در کشور مشروط به سپرده گذاری به مدت زمان معین در بانک می باشد. که با اصل و ماهیت قرض الحسنه مغایرت دارد.قاعده فعالیت بانک قرض الحسنه بدین شکل است که افراد خیر و نیکوکار بدون چشم داشت وجوه خودرادر اینگونه بانکها سپرده گذاری می نماید،سپس بانک ازمحل این سپرده ها،جهت رفع نیازهای قشر نیاز مند و آسیب پذیر جامعه همچون مستأجران و دانشجویان، تسهیلات قرض الحسنه (قرض بدون بهره) پرداخت می نماید[۷]. با اجرای واقعی بانکداری قرض الحسنه روحیه تعاون و همدلی در جامعه تقویت گردیده و نیازهای ضروری قشر کم در آمد جامعه برآورد می گردد.
۲-۹-۳٫الگوهای بانکداری اسلامی موجود در سایر کشورهای اسلامی
بیش ازیک چهارم جمعیت جهان را مسلمانان تشکیل می دهند. پراکندگی این تعداد جمعیت در کل جهان اقتضا می کرد که یک سیستم بانکداری منطبق بر شریعت مقدس طراحی و اجرا گردد.این تحول حدود چهار دهه پیش بواقعیت پیوسته و تا کنون شاهد نفوذ چشمگیربانکداری اسلامی در کل کشورها اعم از اسلامی و غیر اسلامی بوده ایم.احکام و دستورات دین مبین اسلام در زمینه مسائل اقتصادی بویژه بانکداری اسلامی کاملا روشن و مبرهن می باشد.لذا شیوه های بانکداری اسلامی در کل کشورها یکسان نبوده و بر اساس تنوع نیاز های هر جامعه میزان جمعیت و پیروان مذاهب شیعه و سنی هر کشور تفاوت می نماید.عمده منابع بانکهای سایر کشورهای اسلامی از سپرده های قرض الحسنه و جاری ( بدون بهره ) و یا مشارکت تشکیل می گردد.معروف ترین بانک ها که معمولا از عقد قرض بدون بهره در تجهیز منابع خود استفاده می نمایند،شامل بانک اسلامی (فیصل) سودان، بانک الراجحی عربستان ،بانک اسلامی برهاد مالزی بانک میزان پاکستان ،بانک اسلامی اردن، مؤسسه تامین مالی کویت و بانک اسلامی بریتانیا می باشند و معروف ترین بانکی که برای تجهیز منابع از روش مشارکت استفاده می نماید،بانک توسعه اسلامی که مرکز آن در جده قرار دارد، می باشد.[۸] الگوی رفتاری آنها در تخصیص منابع نیز قالباً از دو حالت خارج نمی باشد، یا بر اساس مشارکت بوده و یا پرداخت تسهیلات با بهره گرفتن از عقود مرابحه ،استصناع، اجاره فروش اقساطی و جعاله می باشد در این میان از جمله بارزترین بانک ها که الگوی رفتاری تخصیص منابع را بر اساس مشارکت در سود و زیان طراحی نموده اند،بانک توسعه اسلامی، موسسه تامین مالی کویت و بانک اسلامی انگلستان را می توان نام برد. عمده مصارف بانکهای الراجحی عربستان، بانک میزان پاکستان، بانک اسلامی انگلستان و بانک اسلامی برهاد مالزی نیز با قرار دادهای اجاره ،فروش اقساطی ،استصناع و مرابحه بصورت ارائه تسهیلات صورت می پذیرد، عقد مرابحه دارای جایگاه ویژه هی در تخصیص منابع آنها می باشد. بطوریکه بانک اسلامی برهاد مالزی که مدعی عنوان (قطب بانکداری و مالی اسلامی جهان) می باشد و بانک اسلامی انگلستان که به لحاظ تاریخی بیشترین قدمت در زمینه خدمات مالی اسلامی را داراست،از مرابحه در تسهیلات خرد و کلان خود استفاده می نمایند.یکی از شیوه های مهمی که بانک اسلامی برهاد مالزی از آن استفاده می کند (تامین مالی دارایی بر اساس تورق) می باشد که بخشی از آن شباهت زیادی به مرابحه دارد.نحوه اجرایی تورق بدین شکل است که ابتدا سه طرف برای قرار داد در نظر گرفته می شود که عبارتند از (مشتری متقاضی وجه نقد، دلال کالای مورد تقاضای مشتری و بانک واسطه گر) در اولین معامله، بانک کالا را بر اساس بیع نقد از دلال خریداری کرده و مالک آن می شود. در مرحله بعد کالا را به صورت اقساطی و با در نظر گرفتن سود معین به مشتری می فروشد. در مرحله آخر بانک به وکالت از طرف مشتری کالا را مجددا به خود دلال می فروشد با این عمل مشتری به وجه نقد دست یافته و کالا نیز مجدد به دلال عودت می گردد[۹]. تورق در خرید خودرو و کالا های اساسی و تامین مالی شخصی کاربرد فراوان دارد. عقد مرابحه در بانکداری اسلامی انگلستان کاربرد گسترده ای دارد، بدین نحو که بانک کالا و یا خدمت مورد تقاضای مشتری را نقدا خریداری می کند، سپس با افزودن سود معینی آنرا بصورت نقدی یا اقساطی به مشتری واگذار می نماید. در برخی از کشورها فقط بانکهای اسلامی و در برخی دیگر در کنار بانکهای متعارف ،بانکهای اسلامی هم فعالیت می نمایند. مهمترین کشور هایی که صرفاً بانکداری اسلامی در آنها اجرا می گردد، سودان و ایران بوده و آنهایی که از سیستم دو گانه (متعارف-اسلامی) استفاده می نمایند عربستان و مالزی می باشند[۱۰]. به نظر می رسد کشور هایی که الگوی عملیاتی آنها سیستم دوگانه می باشد. بدلایل از جمله قدرت انتخاب مشتری و فضای رقابتی بانکها در عرصه بانکداری اسلامی موفق تر عمل نموده اند.
[۱] سیستم بانکداری اسلامی یکپارچه درهمه کشورهای اسلامی
[۲] موسویان، سید عباس، ۱۳۸۵، الگوی جدید بانکداری بدون ربا، مجله اقتصاد اسلامی، شماره ۲۳، ص۱۶
[۳] عقیلی کرمانی، پرویز،۱۳۸۷،ارائه راهکارهای عملی برای انطباق بانکداری اسلامی با ضوابط و مقررات بانکی بین المللی، مربوط به مقالات همایش بانکداری اسلامی، موسسه عالی بانکداری، ص ۱۱
[۴] موسویان،سیدعباس، میسمی،حسین،همان، ص ۱۸۳
[۵] داودی ،پرویز، بیدار ،محمد، ۱۳۹۰، بررسی الگوی تفکیک عقود در بانکداری اسلامی، فصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی، شماره ۵، ص۸۳
[۶] بیدآباد ،۱۳۹۱، مقررات پیشنهادی برای شفافیت مالی حکمرانی و افشای اطلاعات بانک در بانکداری راستین، ماهنامه بانک و اقتصاد، شماره ۱۱۷، ص۲۱
[۷] موسویان،سیدعباس، میسمی،حسین، همان، ص ۱۹۱
[۸] موسویان،سیدعباس، میسمی،حسین، همان، برداشت از ص ۱۹۲ الی ص ۲۱۰
[۹] نظر پور و دیگران، ۱۳۸۹، بررسی فقهی و کاربردی عقد تورق در بانکداری بدون ربا، مجله اقتصاد اسلامی، شماره ۳۹، ص ۹
پایان نامه حقوق در مورد جایگاه مرابحه درعملیات بانکی
پس از تعریف عقد مرابحه و شناخت انواع و اقسام آن و بیان نقطه نظرات فقها و اندیشمندان فقه اسلامی در خصوص حقانیت و مشروعیت آن و با عنایت به استفاده گسترده آن در عملیات بانکی کشورهای اسلامی و غیراسلامی و همچنین با توجه به شناخت عقود و قراردادها و شیوههای عملیاتی کنونی بانکداری در ایران و سایر کشورهای اسلامی، نوبت به آن رسیده که به نقش و موضع مرابحه در عملیات بانکی پرداخته و کارکردهای مرابحه در عملیات بانکی نقد و بررسی گردد. به نظر میرسد مرابحه دارای قابلیتها و کارکردهای بسیار فراوانی بوده و در صورت توسعه، میتواند بطور کامل جایگزین عقودی همچون فروش اقساطی، مضاربه، مشارکت و جعاله گردد. لذا میبایست ابتدا موارد استفاده از مرابحه در عملیات بانکی توضیح داده شود و پس از آن مزایا و معایب مرابحه نقد و بررسی گردد. در ادامه تلاش میگردد علل و موانعی که باعث عدم استفاده گسترده از این عقد شده را بیان و در این جهت چاره اندیشی نماییم.
۳-۱٫موارد استفاده از مرابحه در عملیات بانکی
یکی از ویژگی های عقد مرابحه وسعت کاربرد آن در مقایسه با سایر عقود بانکی می باشد. از جمله کاربردهای آن در عملیات بانکی می توان ارائه تسهیلات، اوراق بهادار مرابحه، و کارت اعتباری بر مبنای مرابحه را نام برد. ازاین رو می بایست کارکردهای عقد مرابحه در عملیات بانکی به تفصیل، بررسی گردد.
۳-۱-۱٫ ارائه تسهیلات بانکی براساس قرارداد مرابحه
تسهیلات بانکی از منظر مبلغ تسهیلات و مورد مصرف به تسهیلات خرد و تسهیلات کلان تقسیم میگردد.
۳-۱-۱-۱٫ تسهیلات خرد
تسهیلات خرد به وامهای کوچکی اطلاق میگردد که معمولاً جهت رفع نیازهای ضروری و شخصی افراد و مؤسسات تولیدی و خدماتی و بازرگانی پرداخت میگردد. شایعترین آنها در بخش قرضالحسنه شامل: قرضالحسنه ازدواج، قرضالحسنه تأمین مسکن، قرضالحسنه کمک هزینه درمان بیماری، قرضالحسنه کمک هزینه سفر حج، قرضالحسنه کمک هزینه شهریه دانشجویی و قرضالحسنه خوداشتغالی و در عقود مبادلهای و مشارکتی شامل: خرید کالای با دوام، خرید خودرو، خرید مسکن، تعمیر مسکن، خرید مواد اولیه و لوازم یدکی و ابزار کار جهت تولید و خدمات و خرید سایر کالاها و خدمات تا سقف مبلغ مشخص میباشد.[۱] یکی از کارکردهای مرابحه آنستکه بانکها میتوانند بدر خواست متقاضی کالاها و خدمات مورد نیاز وی را تهیه و تملیک و سپس آنان را در قالب عقد مرابحه به متقاضی واگذار نمایند. علاوه بر انطباق کامل مرابحه با فقه اسلامی، دامنه کاربرد و تنوع در شیوههای پرداخت باعث میشود جایگزین مناسبی برای عقود فوق الذکر گردد.
۳-۱-۱-۲٫ تسهیلات کلان
تعریفی که در آئین نامه تسهیلات و تعهدات کلان آمده عبارتست از «مجموع خالص تسهیلات و تعهدات اعطایی/ ایجاد شده برای هر ذینفع واحد که میزان آن حداقل معادل ۱۰ درصد مجموع سرمایه پرداخت شده و اندوخته بانک یا مؤسسه اعتباری باشد. در زبان عامیانه مجموع تسهیلات و تعهداتی که از حد مشخصی بیشتر هستند موسوم به تسهیلات و تعهدات کلان میباشند.[۲] عمده مصرف اینگونه تسهیلات در پروژهها و طرحهای زیربنایی اعم از پل سازی، سدسازی، ساخت اتوبان، بیمارستان، مشارکت در پروژههای نفتی و پتروشیمی و ارائه تسهیلات به بنگاههای کارآفرین و غیره میباشد. با عنایت به وسعت کاربرد مرابحه، این عقد دارای قابلیتها و پتانسیلهای لازم در جهت ارائه تسهیلات کلان بابت خرید مواد اولیه، تأسیسات، ماشین آلات و هرگونه خدمات مورد احتیاج آنها تا مرحله تکمیل و بهرهبرداری میباشد.
۳-۱-۲٫ کارتهای اعتباری مرابحه و اعتبار در حساب جاری
به استناد ماده ۹۸ قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران مصوبه مورخ ۱۲/۵/۱۳۹۰ هیأت محترم وزیران وقت، عقد مرابحه به آئین نامه فصل سوّم قانون عملیات بانکی بدون ربا (بهره) پیوست. در این راستا متناسب با نیازهای جامعه اعم از نیازهای کالایی و خدماتی خانوارها و بنگاههای اقتصادی همگام با توسعه فناوریهای نوین بانکداری الکترونیک، کمیسیون اعتباری بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری بر پایه عقد مرابحه را در جلسات مورخ ۹/۵/۱۳۹۰ و ۱۶/۶/۱۳۹۰ بررسی و تصویب نمود. در واقع دستورالعمل بانک مرکزی آنست که کارت اعتباری براساس عقد مرابحه صادر شده و مشتریان بتوانند با بهره گرفتن از آن خرید کنند و به اقساط مبلغ را بپردازند. یکی از مهمترین کاربردهای عقد مرابحه استفاده ازآن در فرایند خریدهای مبتنی بر عابر بانک میباشد بطوریکه با دامنه کاربردی که این عقد دارد میتواند جایگزین مناسبی برای کارتهای اعتباری دیگر باشد. لذا علیرغم توجه ویژهای که بانک مرکزی فوراً پس از تصویب عقد مرابحه با امعان نظر خاصی به تصویب کارت اعتباری مرابحه پرداخته است، لیکن این دستورالعمل دارای ضعفهایی نیز میباشد. از جمله نواقص آن عدم توجه کافی به مسائلی از جمله مدیریت ریسک بانکها، ریسک نظام مالی و نقدینگی، مدیریت اعتباری و مسائل حقوقی مرتبط با آن همچون روابط حقوقی بانک با مشتری، نحوه باز کردن حساب و غیره میباشد.[۳] بنظر میرسد دلیل این نواقص و ایرادات تصویب زود هنگام آن با الگوبرداری از سایر کارتهای اعتباری بوده است. در هر حال کارت اعتباری مرابحه چنان ابزار توانمندی میباشد، که این گونه خرده گیریها قدرت جلوگیری از شیوع آن در عملیات بانکی را نخواهد داشت. لذا لازمست نخست واژگانی همچون کارت اعتباری، اعتبار در حساب جاری، کارت اعتباری براساس عقد مرابحه (کارت اعتباری مرابحه) تعریف گردیده و سپس چالشهای پیش روی کارت اعتباری مرابحه نقد و بررسی گردد.
۳-۱-۲-۱٫ تعاریف و مفاهیم
۳-۱-۲-۱-۱٫ تعریف کارت اعتباری
در یک تعریف کلی کارت اعتباری، کارتی است که بانک یا مؤسسه مالی اعتباری جهت متقاضیان صادر کرده و به دارنده آن این امکان را میدهد که کالا و یا خدمتی را بدون پرداخت وجه نقد و حفظ با ارائه خریداری نمایند، پس از آن بهای کالا یا خدمات را طی مدت زمان معین به صادر کننده کارت پرداخت نمایند.[۴]
۳-۱-۲-۱-۲٫ تعریف و نحوه اعتباردهی در حساب جاری
اعتبار در حساب جاری یکی از ابزارهایی است که بانک جهت تشویق مشتریان به سپرده گذاری در حساب جاری (بدون بهره) مبادرت به آن میورزد. مطابق این روش بانک یا مؤسسه مالی اعتباری با بررسیهای اعتباری و وثیقهای، سقف خاصی را برای صاحبان حساب جاری بعنوان اعتبار در حساب جاری در نظر میگیرد. اعلام سقف اعتبار از طرف بانک به معنای اعطای وکالت عام به مشتری جهت خرید کالا یا خدمت برای بانک، اجازه تصرف در کالای خریداری شده وکالت در فروش کالا از طرف بانک میباشد. پس در این وکالت عام در واقع سه وکالت نهفته است پس از آن وقتی مشتری کالایی را از خریداری مینماید در واقع به وکالت از طرف بانک و از محل اعتبار در حساب جاری قیمت کالا را میپردازد. لذا آن کالا ابتدائاً به مالکیت بانک در میآید سپس بانک پس از افزودن سود خود به قیمت خرید کالا، آن را بصورت اقساطی به مشتری واگذار مینماید. در انتها مشتری صاحب کالای مورد نیاز و بانک به اصل مبلغ اعتبار و سود خود دست مییابد.[۵]
۳-۱-۲-۱-۳٫ تعریف و نحوه کارت اعتباری براساس عقد مرابحه
صدور کارت مرابحه صرفاً بر پایه قرارداد مرابحه بین بانک یا مؤسسه اعتباری و متقاضی میسر میباشد که به موجب آن بانک بوسیله کارت مرابحه، کالا و یا خدمت مورد تقاضای دارنده کارت را بصورت نقد از پذیرنده کارت خریدار مینماید و در قالب قرارداد مرابحه به مشتری واگذار میکند. مشتری (دارنده کارت) نیز متعهد میشود مطابق قرارداد، بدهی ناشی از خرید کالا و یا خدمت را به بانک بازپرداخت کرده و چنانچه دارنده کارت زودتر از سررسید پرداخت نماید مشمول تخفیفاتی خواهد گردید. شیوههای پرداخت و تسویه در کارت اعتباری براساس قرارداد مرابحه شامل پرداخت در مهلت تنفس (پرداخت فقط قیمت کالا در مهلت معین بدون سود)، پرداخت بصورت اقساطی (پرداخت اصل و سود کالا به اقساط)، پرداخت دهی در سر رسید (پرداخت اصل و سود کالا بصورت دفعتاً واحدها)، پرداخت پس از سررسید (پرداخت اصل و سود بعلاوه وجه التزام احتمالی) میباشد.[۶]
۳-۱-۲-۲٫ اجزاء تشکیل دهنده کارت اعتباری مرابحه
کارت اعتباری بر مبنای قرارداد مرابحه از مرحله تقاضای مشتری تا مرحله تحویل کالا یا خدمت مورد نیاز وی دارای چهار عنصر اصلی میباشد که تعریف میگردد.
الف) دارنده کارت (Card Holda): دارنده یا متقاضی کارت اعتباری مرابحه شخصی حقیقی است که صادر کننده (بانک) پس از انجام ارزیابیهای اعتباری و صلاحیت مشتری در تعیین سقف اعتبار برای او کارت صادر میکند تا بتواند با بهره گرفتن از آن نسبت به خرید کالا و خدمات مورد نیاز بدون پرداخت وجه نقد و یا پرداخت بوسیله هر ابزار پرداختی دیگر مبادرت ورزد.
ب) پذیرنده کارت (Acquirer) : پذیرندگان عبارتند از فروشندگان یا ارائه دهندهگان کالا یا خدمات مورد نیاز متقاضی که دریافت بهای کالا و خدمت را از طریق کارت بانکها و به واسطه پایانههای فیزیکی مجازی فروش (Pos) بپذیرند.
ج) بانک پذیرنده (Acquirer Bank): بانک یا مؤسسه اعتباری که به واسطه قرارداد فیمابین بانک و پذیرنده، وجوه صورتحسابهای دارندگان کارت ناشی از خرید کالا و خدمت پذیرنده از طریق عملیات بانکی آن بانک تسویه میگردد.
د) بانک صادر کننده (Issuer Bank): بانک یا مؤسسه اعتباری که براساس مقررات و ضوابط مربوطه برای مشتریان خود کارت اعتباری صادر کرده و پرداخت وجه صورتحسابهای دارندگان کارت (ناشی از خرید کالا و یا خدمت از پذیرنده) را تضمین و تعهد مینماید.
هـ) اعتبارسنجی: اعتبارسنجی مستقیماً جزء عناصر تشکیل دهنده کارت محسوب نمیگردد، لذا با توجه به اینکه فرایندی است که طی آن بانک صادر کننده کارت با محاسبه پارامترهای مالی و اعتباری متقاضی، نوع کارت و سقف اعتبار وی را معین مینماید، بنحوی جزو پروسه عملیات قرار میگیرد.[۷]
۳-۱-۲-۳٫ ساختار حقوقی کارت اعتباری مرابحه
با توجه به اینکه یکی از دلایل استفاده از عقد مرابحه و بدنبال آن کارت اعتباری مرابحه انطباق کامل و مشروعیت آن از نظر فقهی میباشد و با عنایت به هم آمیزی چند قرارداد در مدل عملیاتی کارت اعتباری مرابحه، میبایست تکتک این قراردادها توجیه فقهی و حقوقی داشته باشد لذا عناوین اصلی آنها از ابتدا تا انتها نام برده و توضیح داده میشود.
الف) وکالت در خرید: به موجب قرارداد فیمابین بانک ناشر کارت و متقاضی کارت مرابحه، دارنده کارت وکیل بانک برای خرید کالاها و خدمات مورد نیاز خود میگردد.
ب) خرید وکالتی: متقاضی (دارنده) کارت وکیل بانک گردیده و کالاها و خدمات مورد نیاز خود را به صورت بیع نقد از فروشگاهها و سایر مراکز پذیرنده کارت، برای بانک خریداری میکند. (کالا به تملیک بانک در میآید)
ج) فروش مرابحهای نسیه: اولین مرحله ورود مرابحه در جایی است که بانک ناشر با پرداخت قیمت، کالاها و خدمات تملیک شده را در جایگاه فروشگاه الکترونیکی اعتباری براساس بیع مرابحه با احتساب سود معین بصورت نسیه به دارنده کارت میفروشد.
د) بازپرداخت مرابحهای: از اینرو باز پرداخت وجه کالا یا خدمات به بانک بازپرداخت مرابحهای نامیده میشود که کارت اعتباری براساس عقد مرابحه بواسطه وسعت عمل دارای قابلیت تسویه بصورت دفعی در مهلت تنفس، یا بصورت اقساطی را داراست. همچنین همانطور که اگر مشتری بدهی کارت خود را تا سررسید پرداخت نکند مشمول جریمه تأثیر میگردد لیکن این امتیاز برای مشتری وجود دارد. که در صورت تسویه بدهی کارت زودتر از سررسید اقساط بانک کل، یا بخشی از سود نسیه را کم مینماید.[۸]
علیرغم اختلاف نظر جزئی که در روابط حقوقی مذکور بین اقلیت فقها وجود دارد براساس فرمولی که بیان شد بنظر میرسد این مدل عملیاتی با عقل و منطق نیز سازگاری داشته باشد.
[۱] . بانک مرکزی، ۱۳۶۳، قانون عملیات بانکی بدون ربا (بهره)، ص۷-۴٫
[۲]. شورای پول واعتبار بانک مرکزی، ۱۳۹۱، آئین نامه تسهیلات و تعهدات کلان، ص۲٫
[۳]. محرابی، لیلا، ۱۳۹۰، مقاله دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری بر پایه عقد مراجعه، نشریه تازههای اقتصاد، ش ماره ۱۳۳، ص۵۰٫
[۴]. موسویان و مسیمی، ۱۳۹۳، کتاب بانکداری اسلامی مبانی نظری تجارب عملی، چاپ سوّم، پژوهشکده پولی و بانکی، بانک مرکزی شابک، ص۳۴۶، کل صفحات ۷۴۳٫
[۵]. موسویان و قراملکی، ۱۳۹۱، کتاب مبانی فقهی بازار پول و سرمایه، دانشگاه امام صادق(ع)، شابک ص۱۲۳٫
[۶]. منبع ۳، ص۴۸٫
[۷]. مدیریت امور سازمان بانک تجارت، ۱۳۹۳، دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری تجارت بر پایه عقد مراجعه، ناشر بانک تجارت، ص۲٫
پایان نامه : معرفی انواع کارتهای اعتباری و بررسی مزایای کارت اعتباری مرابحه در مقایسه با سایر مدلهای کارت اعتباری
علیرغم اینکه کاملترین عقدی که در پروسه عملیاتی کارتهای اعتباری چه در ایران و چه در سایر کشورها پیشنهاد گردیده مرابحه میباشد، لیکن شایسته است بارزترین شیوههای اجرای کارت اعتباری که در ایران و برخی کشورهای دیگر قبلاً اجرا شده و یا در حال حاضر متداول میباشد نام برده و مختصراً توضیح داده شود، سپس رویکرد فقه اسلامی را در خصوص تکتک آنها بیان و مزایای کارت مرابحه در برابر آنها نقد و بررسی گردد.
۳-۱-۲-۴-۱٫ کارت اعتباری براساس بیع العینه:
بیع العینه به این معنی است که کسی کالای خود را بصورت نقد میفروشد و ثمن آن را تحویل میگیرد و سپس آن کالا را بصورت نسیه مدت دار از خریدار میخرد و ثمن آن را در آینده میپردازد و یا اینکه کسی کالایی را بصورت نسیه میخرد و بعد آنرا بصورت نقد به خود فروشنده میفروشند. کارت اعتباری بر مبنای بیع العینه مدل کارت اعتباری کشور مالزی موسوم به (بانک کارت اسلامی) میباشد. شیوه عملیاتی این مدل کارت اعتباری بدین نحو است که مشتری به بانک ناشر مراجعه نموده و تقاضای استفاده از کارت اعتباری مینماید. آنگاه بانک دارایی معینی را که در تملیک خود دارد به صورت نسیه به مشتری میفروشد و بعد مشتری همان دارایی را به ارزش بهای تمام شده کالا به صورت نقد به بانک فروخته و بانک قیمت نقد دارایی را به حساب کارت اعتباری مشتری واریز مینماید. البته بانک هنگام فروش کالا به مشتری سود خود را در قیمت کالا لحاظ مینماید، لیکن مشتری هنگام فروختن مجدد کالا به بانک آنرا به قیمت منهای سود به بانک میفروشد. در انتها بانک مجدد مالک کالای خود و مشتری نیز به وجود نقد مورد تقاضای خود دست مییابد و مختار است آنرا صرف نیازمندیهای خود نماید.[۱] با اندکی تأمل در این نحوه انجام کار مشاهده میشود که مصداق بارز ربا بوده و معامله صوری صورت میپذیرد. به همین دلیل از دیدگاه عامه فقهای شیعه و اهل سنّت بیع العینه قرارداد باطلی میباشد.
۳-۱-۲-۴-۲٫ کارت اعتباری براساس تورّق:
شیوه عملیاتی تخصیص منابع بابت کالاهای غیرمنقول در بانک اسلامی برهاد مالزی با عنوان (تأمین مالی دارایی براساس تورق) براین اساس بنیان نهاده شده است.[۲] این مدل کارت اعتباری در بانکهای عربستان سعودی نیز متداول میباشد. تورق شباهت زیادی با بیع العینه دارد. با این تفاوت که به جای آنکه کالای فروخته شده به مشتری توسط بانک (بصورت قسطی)، مجدداً بوسیله بانک خریدار شود (بصورت نقدی)، یک واسطه بجای خریدار این عمل را انجام میدهد بطوریکه بجای آنکه مشتری کالای خریداری شده را به بانک بفروشد، آن را به دلال فروخته و دلال کالا را به بانک میفروشد. در این عمل مشتری وجه نقد را بجای بانک از دلال میگیرد.[۳] در واقع طراحی کارت اعتباری تورق در جهت ایرادات وارده از طرف منتقدین بیع العینه صورت پذیرفته است. در این مدل انجام کار اگرچه وجود سه عامل مشتری و واسطه و بانک دیدگاه با احکام اسلامی مغایرت ندارد، لیکن بدلیل تبانی که در بطن آن نهفته است شبیه بیعالعینه و مصداق ربا میباشد. بنابراین این مدل عملیاتی کارت اعتباری نیز هم از نظر فقهای اسلامی و هم از دیدگاه عقل و منطق مردود میباشد.
۳-۱-۲-۴-۳٫ کارت اعتباری براساس قرارداد اجاره:
این مدل کارت اعتباری بر مبنای قرارداد اجاره به شرط تملیک صورت میپذیرد بدین شکل که با تقاضای مشتری از بانک، کارت اعتباری اجاره در اختیار وی قرار میگیرد و با بررسیهای اعتباری و ظریف سنجی مبلغ معینی شارژ میگردد. سپس مشتری به فروشگاههای طرف قرارداد بانک مرابحه و در جایگاه وکیل بانک کالا را میخرد. آنگاه بانک کالای تملیک شده را با قرارداد اجاره به شرط تملیک به خود مشتری واگذار کرده و نقل و انتقال کالا به مشتری پس از پرداخت و تسویه وجه کالا صورت میپذیرد. کارت اجاره کویت یاد بایتیک کارت، مدل کارت اعتباری بر مبنای اجاره بوده که در کویت انتشار و در حال حاضر در برخی بانکهای کشورهای عربی متداول میباشد.[۴] این مدل انجام کار هم از نظر اقتصادی و هم فقهی و هم عقل و منطقی مورد تأیید میباشد. از مزایای این کارت انطباق کامل آن با عقد شرعی اجاره به شرط تملیک بوده و از نقاط ضعف این مدل کارت این است که صرفاً به کالاهای با دوام اختصاص مییابد. در هر صورت کارت اعتباری بر مبنای اجاره جزو نخستین شیوههای پرداخت توسط کارت اعتباری میباشد که مشتری نقداً وجه کالا را نمیپردازد.
۳-۱-۲-۴-۴٫ کارت اعتباری براساس قرارداد قرضالحسنه:
از جمله ابداعاتی که در جهت پرداخت وجه کالا توسط کارت بدون پرداخت نقدی صورت میگیرد کارت اعتباری قرضالحسنه میباشد. این مدل کارت در اغلب کشورهای اسلامی متداول میباشد. حتی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز در این راستا دستورالعملی ارائه داده است. نحوه عمل درکارت قرضالحسنه بدین شکل است که مشتری به بانک مراجعه کرده و تقاضای کارت اعتباری مینماید. بانک نیز با توجه به بررسیهای لازم (ظرفیت سنجی مشتری) کارت را صادر و تا سقف معینی آنرا طبق قرارداد قرضالحسنه شارژ مینماید. سپس مشتری به فروشگاههای طرف قرارداد بانک مراجعه کرده و کالا یا خدمات مورد نیاز خود را خریده و توسط کارت قرضالحسنه وجه آن را پرداخت مینماید. با توجه به اینکه موجودی کارت متعلق به بانک میباشد لذا دارنده کارت، بدهکار بانک صادر کننده کارت میگردد.[۵] در این مدل کارت دو طریق تسویه بدهی در نظر گرفته شده است. اگر مشتری در مدّت معینه از طرف بانک (مهلت تنفس) وجه کالا را پرداخت نماید متحمل پرداخت سود نمیگردد. در روش دوّم اگر پرداخت پس از مهلّت تنفس صورت پذیرد وی میبایست علاوه بر پرداخت وجه کالا و کارمزد احتمالی بانک، مبلغی بعنوان جریمه تأخیر نیز پرداخت نماید.[۶] این مدل عملیاتی کارت در عین حال که ایراداتی از جمله محدود بودن منابع قرضالحسنه و عدم قابلیت تقسیط را دارا میباشد لیکن بجهت سادگی انجام کار و عدم پرداخت سود توسط مشتری مورد تأیید اکثر فقها میباشد. در هر صورت کارت اعتباری بر مبنای قرضالحسنه بدلیل اینکه درآمد زیادی برای بانک نداشته نه در زمان ابلاغ طبق دستورالعمل بانک مرکزی و نه در حال حاضر کاربردی ندارد. لذا بنظر میرسد کارت اعتباری میبایست آنگونه طراحی گردد که علاوه بر برطرف نمودن نیاز متقاضیان، نظر بانکها را هم در جهت خرج کردن منابع خود به سمت خود جلب نماید.
۳-۱-۲-۴-۵٫ کارت اعتباری براساس قرارداد مرابحه:
یکی از مهمترین راهکارهای نظام اقتصادی اسلام برای اجرای نظام مشارکت در سود و زیان، استفاده از روش های تأمین مالی مرتبط با کالاها، فعالیتها و یا طرحهاست. مهمترین ابزارهای مشارکتی در این راستا مزارعه، مضاربه، مساقات، و مشارکت و سلف میباشد. با توجه به تحول و پیشرفت روز افزون صنعت بانکداری در اسلام، ضروریست نظام بانکداری اسلامی نیز از این رقابت جانمانده و با تحولات بانکداری جهانی تغییر نموده و تاجایی که با موازین اسلام مغایرت نداشته باشد، بروز و کاربردیتر خود در این راستا نوع دیگری از کارتهای اعتباری منابع کارت اعتباری مرابحه وجود دارد که کاربرد بسیاری در تأمین مالی خرید کالا و خدمات ایفا مینماید.
کمیسیون اعتباری بانک مرکزی با رویکرد نوین، طی تصویب کارت اعتباری برپایه عقد مرابحه در شهریور ماه سال ۹۰ تحول چشم گیری در خدمات (کارت خرید اعتباری) بوجود آورد. همانطور که گفته شد در میان کارتهای اعتباری، کارت اعتباری بیع العینه و تورق از نظر اسلام غیرشرعی بوده و کارت اعتباری اجاره و قرضالحسنه مورد تأیید اسلام است. لذا کارت اعتباری مرابحه در عین حال که مورد تأیید اسلام بوده و کاملاً با موازین اسلامی مطابقت دارد، به نوعی مکمل کارتهای اعتباری دیگر بوده میباشد لذا جای دارد بدان پرداخت شده و امتیازات آن با سایر کارتها مقایسه گردد. از اهم مزایای کارت مرابحه نسبت به کارت قرضالحسنه میتوان محدود بودن منابع قرضالحسنه شبکه بانکی کشور را برشمرد، که تاکنون آن گونه که شایسته است توسط بانکها و مؤسسات مالی اعتباری مورد استفاده قرار نگیرد. اما از آنجائیکه منابع مورد نیاز برای کارت اعتباری مرابحه از محل سپردههای مدت دار بانک یا مؤسسه اعتباری تأمین میشود، مشکل کمبود منابع تخصیص یافته به این نوع کارتها نسبت به کارتهای قبلی وجود نخواهد داشت.[۷] از دیگر امتیازات کارت مرابحه نسبت به سایر کارتها وسعت دامنه کاربرد آن در انواع کالاها و خدمات به شمار میآید. یکی از عمدهترین مشکلات در صدور کارتهای اعتباری در بانکداری اسلامی، عدم قابلیت انطباق ابزارهای اعطای تسهیلات با نحوه پرداخت اعتبار در کارتهای اعتباری بوده که این مشکل در کارت اعتباری بر پایه عقد مرابحه مرتفع گردیده است. از دیگر تفاوتهای کارت مرابحه در مقایسه با سایر کارتها که بدان امتیاز ویژهای داده است نحوه تسویه بدهی کارت میباشد. بطوریکه در کارت اعتباری مرابحه برخلاف سایر کارتها مشتری میتواند بدهی خود را تا پایان مهلت تنفس (بدون سود)، بصورت دفعی یا اقساطی و حتی در صورت اقساطی بودن پس از پرداخت قسمتی از اقساط کل بدهی را بدون احتساب سود اقساط آینده تسویه نماید. نکته قابل توجه و بسیار پراهمیت در مورد کارتهای مرابحه اینست که با توجه به اینکه برپایه عقد مرابحه صورت میپذیرد بواسطه داشتن سود عقود مبادلهای بانکها تمایل بیشتری به ارائه خدمات از طریق این مدل کارت دارند. از طرف دیگر در صورتیکه مشتری در مهلت مقرر اقساط خود را پرداخت ننماید، به مانده بدهی وی جریمه تأخیر تعلق میگیرد که از نظر بسیاری از فقهی ربا محسوب نمیگردد. در هر صورت با توجه به امتیازات و مزایایی که کارت اعتباری مرابحه نسبت به سایر مدلهای کارت اعتباری دارد بنظر میرسد در حال حاضر بهترین و مناسبترین شیوه خرید کالا یا خدمات بدون پرداخت وجه نقد کارت اعتباری مرابحه میباشد.
۳-۱-۲-۵٫ کارتهای بدهکار و کارتهای خرید نسیه مدت دار (Debit Card- Credit Card)
پس از بیان انواع و اقسام کارتهای اعتباری مرسوم، بد نیست دو واژه (Debit Card) و (Credit Card) نسبتاً نام آنها در زبان عامیانه متعارف بوده و گهگاهی نام آنها را میشنویم توضیح داده شود. بطور خلاصه (Debit Card) که گاهی به آنها کارتهای بدهکار نیز گفته میشود برای آن دسته از مشتریان مؤسسات پولی و مالی است که نزد بانک یا مؤسسه صادر کننده کارت حساب داشته و قصد دارند با بهره گرفتن از کارت از موجودی خود برداشت کرده و یا با کالا و خدمات خریداری شده را بپردازند مهمترین مزیت این دسته از کارتها عدم نیاز به مراجعه به بانک و عدم حمل پول نقد میباشد. کارتهای خودپرداز و پایانههای فروشگاهی که در حال حاضر بانکها صادر و در اختیار مشتری قرار میدهند، از این دستهاند. برخلاف کارتهای خرید نسیه کوتاه مدت (Credit Card) برای استفاده از وامهای طولانی مدت و نیز خریدهای نسیه مدت دار در نظر گرفته شدهاند.[۸]
[۱]. موسویان، سیدعباس، ۱۳۸۸، مقاله صکوک مراجعه به ابزار مالی مناسب برای بازار پول و سرمایه اسلامی، فصلنامه جستارهای اقتصادی، سری۶، شماره ۱۱، ص۲۸، ناشر قم، حوزه و دانشگاه.
[۲]. نظرپور، یوسفی، سجادی، ۱۳۹۱، (عقد تورق برای تأمین نقدینگی از منظر فقهای امامیه)، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۶۹، ص۹٫
[۳]. میسمی ، حسین، موسویان، سید عباس، بانکداری اسلامی مبانی نظری تجارب عملی، ص۳۶۸٫
[۴]. میسمی ، حسین، موسویان، سید عباس، بانکداری اسلامی مبانی نظری تجارب عملی، ص۳۶۹٫
[۵]. میسمی ، حسین، موسویان، سید عباس، بانکداری اسلامی مبانی نظری تجارب عملی، ص۳۷۰٫
[۶]. موسویان، ۱۳۸۳، کارتهای اعتباری در بانکداری بدون ربا، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۱۳، ص۱۳٫
[۷]. محرابی، لیلا، ۱۳۹۰،دستور العمل اجرایی کارت اعتباری بر پایه ی عقد مرابحه، ص۴۹٫