امام خمینی بدلیل عدم توجه دولت به معنویت از اغاز مبارزه سیاسی از هر گونه دیدار و گفتگویی با مقامات دولتی خودداری ورزید و این روش را تا سرنگونی رژیم شاهنشاهی دنبال کرد.(رجبی، 1377) ویژگى بارز اسلام این است كه در عین اعتقاد به آزادى و اختیار انسان، او را در مقابل خود، خدا، جامعه و حتّى دیگر موجودات، مسؤول مى‏داند. انسان مطلوب از دیدگاه اسلام، كسى نیست كه به محیط اطراف خود هیچ حسّاسیّتى نداشته باشد و فقط به منافع مادّى و احیاناً معنوى و آخرتى خود بیندیشد؛ بلكه انسان كامل كسى است كه با زندگى خویش حركت آفریند؛ به جامعه شادابى بخشد و گاه با فداكارى و ایثار، محیط اطرافش را احیا كند.(نقوی، 1366) بنابراین، دولت اسلامى در جایگاه خلیفه خدا روى زمین نمى‏تواند در برابر تحّولات اخلاقى جامعه و میزان تقیّد آن به انجام معروف‏ها و دورى از منكرات بى‏تفاوت باشد؛ بلكه بر عهده دولت اسلامى است كه از سلامت روحى مردم مراقبت كرده، به فكر توسعه معنویّات باشد و بر همین اساس است كه تمام متفكّران سیاسى و فقیهان مسلمان بر انجام اقدام‏هاى عملى از سوى دولت براى عینیّت بخشیدن به نظام اخلاقى اسلام و گسترش امور معنوى و بالا بردن احساس مسؤولیّت مردم، تأكید ورزیده‏اند.

از آن جا كه بخشى از تعالى معنوى انسان‏ها در سایه رفتارهاى خاص اقتصادى است، دین اسلام به انحاى گوناگون مى‏كوشد رفتارهاى مادّى افراد را رنگ معنوى دهد. گاه از طریق اعتبار قصد قربت در دادن مالیات‏هاى شرعى چون خمس و زكات، به آن‏ها رنگ عبادى مى‏دهد و گاه از طریق وضع احكام استحبابى چون آداب تجارت، رفتارهاى خشك مادّى را به رفتارهاى لطیف و انسانى تبدیل مى‏كند و گاه با ترغیب به فعّالیّت‏هایى چون صدقه، وقف و قرض‏الحسنه، زمینه‏هاى تجلّى صفات برتر انسانى ایثار را فراهم مى‏آورد.(فراهانی فرد، 1381) البتّه مفهوم این سخن به ضرورت این نیست كه دولت اسلامى، دولتى پلیسى است و با بهره گرفتن از قدرت قانونى خود، مردم را به مجارى رفتارى خاصّى سوق مى‏دهد؛ چرا كه این شیوه، با روح آزادمنشى انسان و با آیه: «لاَ اِكْرَاهَ فِى‏الدِّینِ» (سوره بقره، آیه 256). منافات دارد؛ بلكه مقصود، فراهم آوردن شرایط لازم براى تحقّق معیارهاى اخلاقى و ارزشى اسلام است.

• • • 1. برپاداشتن عدالت‏

رفتار انسان‏ها به ویژه در مسائل معیشتى و مادّى تحت تأثیر شدید صفات فردگرایى و زیاده‏خواهى‏هاى افراطى است و این سبب مى‏شود هر كسى كه قدرت و امكانات بیش‏ترى دارد، بر دیگران سلطه مستمر داشته باشد. سلطه سیاسى و اقتصادى گروهى اقلّیّت و به استثمار و استعمار كشیده شدن اكثریّتى انبوه در طول تاریخ بشر در همه مكان‏ها، شاهد گویاى این مدّعا است. براى جلوگیرى از چنین وضعیّتى، یكى از اهداف دولت اسلامى جلوگیرى از ستم اجتماعى و برپاداشتن عدالت، به ویژه در ابعاد معیشتى و اقتصادى است.
«در تعریف عدالت اقتصادى، دیدگاه‏هاى گوناگونى مطرح است. تعریفى كه از جهت استناد، مدرك قابل دفاعى داشته باشد و از جهت عمل بتوان براى آن الگویى عملیاتى طرّاحى كرد، تعریف عدالت اقتصادى به رفع فقر و محرومیّت، ایجاد رفاه عمومى و توازن در ثروت‏ها و درآمدها است.»(صدر، 1375، 661) به این بیان كه نظام اقتصادى اسلام، تحقّق عدالت در عرصه اقتصاد را از دو طریق دنبال مى‏كند: از یک سو به همه افراد جامعه حق مى‏دهد كه زندگى متعارف و آبرومندانه انسانى داشته باشند و از سوى دیگر، با اتّخاذ احكام و روش‏هایى در پى متوازن كردن ثروت‏ها و درآمدها است و در نقطه مقابل هر نوع فقر و محرومیّت و به وجود آمدن فاصله طبقاتى را نتیجه عدم تحقّق عدالت مى‏داند. امام صادق‏علیه السلام:
«ان الناس یستغنون اذا عدل بینهم». (کلینی، ج 3، ص 568)
اگر میان مردم به عدالت رفتار شود، همه بى‏نیاز مى‏شوند.
دولت اسلامى مسؤولیت دارد با كنترل و نظارت رفتارهاى اقتصادى مردم و از طریق اجراى احكام اقتصادى اسلام در عرصه حقوق مالكیّت، آزادى‏هاى فردى و اجتماعى و مقرّرات توزیع قبل و پس از تولید و توزیع مجدّد درآمدها، زمینه رفع فقر و توازن اقتصادى را فراهم سازد.

• • • 1. رسیدن به قدرت اقتصادى

بر خلاف تصوّر برخى كه تحت تأثیر مكاتب انحرافى، جامعه دینى را به ترك دنیا و مواهب الهى متهّم مى‏كنند، خداوند متعال، امنیّت و توانایى اقتصادى را از شاخصه‏هاى بارز جامعه ایمانى برای تامین رفاه برقراری امنیت اجتماعی و در مقابل، فقر و ناامنى را نتیجه عصیان و كفران مى‏داند.

«خداوند [براى آنان كه كفران نعمت مى‏كنند] مثلى زده است: منطقه آبادى كه امن و آرام و مطمئن بود، و همواره روزى‏اش از هر جا مى‏رسید؛ امّا به نعمت‏هاى خدا ناسپاسى كردند و خداوند به سبب اعمالى كه انجام مى‏دادند، لباس گرسنگى و ترس را بر اندامشان پوشانید» (سوره نحل 112)
پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم نیز در وصف جامعه مطلوب اسلامى در زمان امام زمان -عجل‏اللَّه تعالى فرج – مى‏فرماید:
«امّت من در زمان مهدى‏علیه السلام به گونه‏اى نعمت خواهند داشت كه هرگز پیش از آن بهره‏مند نبوده‏اند. آسمان پى‏درپى بر آن مى‏بارد و زمین از روییدنى‏هایش هیچ چیزى را در خویش باقى نمى‏گذارد، مگر این كه آن را بیرون مى‏آورد.»(مجلسی، ج 51، ص 83)
در كلام امام صادق‏علیه السلام نیز آمده است:
«سه چیز است كه همه مردم به آن نیاز دارند: امنیّت، عدالت و فراوانى»(حرانی، ص 320)
بنابراین مى‏توان گفت: رسیدن به امنیّت و عدالت و فراوانى، جزو اهداف مطلوب و مورد توجّه نظام اقتصادى اسلام است و این، بدون نظر و مقایسه جامعه اسلامى با دیگر جوامع است. وقتى مسأله ارتباط جامعه اسلامى با اقوام و ملل دیگر مطرح مى‏شود، از آن جا كه این جامعه حامل فرهنگ رهایى‏بخش انسان‏ها و گسترش دهنده عدل و قسط در سراسر جهان است، باید وضعیّت اقتصادى و قدرت اقتصادى آن خیلى بیش‏تر از تأمین رفاه عمومى مورد نظر باشد تا اوّلاً جامعه اسلامى در پیمودن مسیر سعادت و كمال، هیچ‏گونه وابستگى به كشورهاى استعمارى و بیگانگان نداشته باشد؛ ثانیاً دشمنان اسلام چشم طمع در سرزمین‏هاى اسلامى نداشته باشند، و ثالثاً مسلمانان با كمك به ملل محروم و مستضعف بتوانند فرهنگ اسلام را در سراسر گیتى بگسترانند.

2-7- منابع مالى توسعه رفاه وتامین اجتماعی و اختیارات دولت

رفاه و تأمین اجتماعی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی مطرح می‏شود، بنابراین دامنه آن از اقدامات و نیات خیرخواهانه فردی فراتر رفته است و به عنوان حق فردی در کشور مطرح می‏شود در نتیجه تکلیفی الزامی‌برای دولت‏ ایجاد می‏کند .دولت اسلامی براى دستیابى به اهداف و انجام وظایف مذكور به اختیارات قانونى و منابع مالى كافى نیاز دارد. مطالعه آموزه‏هاى اسلام نشان مى‏دهد كه متناسب با مسؤولیت‏ها، امكانات و اختیارات كافى در اختیار دولت گذاشته شده است. بررسى دقیق منابع مالى و حدود و اختیارات دولت، نیازمند كتاب‏هاى فقهى گسترده است. در نظام اسلامى، اموال فراوانى در مالكیّت یا در اختیار دولت اسلامى است كه به اختصار معرّفى مى‏شوند.(موسویان، 1389)
1- انفال^[12] و منابع طبیعی
خداوند، منابع طبیعى را براى رفاه تمام انسان‏ها آفریده است؛ بنابراین، منافع پولى حاصل از این منابع نیز باید به تمام مردم برسد و در هیچ وضعى نباید اجازه داد فقط در دست افراد یا گروه‏هاى خاصّى قرار گیرد. بر این اساس، تصمیم‏گیرى كلّى و مدیریّت كلان ثروت‏ها و منابع طبیعى در اختیار دولت است؛ البتّه پذیرش این اصل به ضرورت به معناى انحصار تصدّى دولت نیست، و براى تعیین تصدّى دولت یا بخش خصوصى باید به معیارهاى كارایى مراجعه كرد؛ امّا در هر حال باید مصالح عموم مردم و جامعه اسلامى مورد توجّه باشد و دولت بر اساس آن تصمیم گیرد.(شاپرا، 1378)
2- زكات‏
اسلام براى آن كه جامعه‏اى شبیه خانواده هسته‏اى پدید آورد كه در آن، ثروت عادلانه توزیع، و نیازهاى تمام افراد به كمك برنامه‏ریزى و كمك تشكیلاتى دولت برآورده شود، نظام اجتماعى قدرتمندى را پدید آورده و بدان تقدّس مذهبى بخشیده كه در هیچ جا و در هیچ نظامى وجود ندارد. یكى از واجبات مذهبى فرد مسلمان این است كه از ثروت خالص یا جریان‏هاى درآمدى ویژه‏اى، نرخ معیّنى را به صورت زكات بپردازد. اهمّیّت زكات در اسلام به حدّى است كه هر گاه اسلام درباره فریضه به پا داشتن نماز سخن مى‏گوید، همزمان، بر وجوب پرداخت زكات بر مسلمانان نیز تأكید مى‏كند. (ابوعبید قاسم ابن سلام، 1353)
«بسیارى از فقیهان، جمع‏آورى و توزیع زكات را وظیفه دولت اسلامى مى‏دانند.»(قرضاوی، 1410 ق، ص 747) در روزگار پیامبر و دو خلیفه اوّل، ابوبكر و عمر این كار انجام مى‏شد؛ حتّى ابوبكر ضدّ كسانى كه از پرداخت زكات سرباز مى‏زدند، از زور استفاده مى‏كرد. عثمان خلیفه سوم بود كه اجازه داد مردم زكات را مستقیم به نیازمندان بپردازند و در زمان حضرت على‏ علیه السلام به وسیله دولت و كارگزاران حكومتى دریافت مى‏شد. جصاص از مفسّران بزرگ احكام فقهى قرآن نیز با توجّه به آیه «از اموال آنان صدقه‏اى [به صورت زكات‏] بگیر تا به وسیله آن، آن‏ها را پاك‏سازى و پرورش دهى و [هنگام گرفتن زكات] براى آن‏ها دعا كن كه دعاى تو، مایه آرامش آن‏ها است(سوره توبه، آیه 103).
وظیفه دولت اسلامى است كه نظامى را براى جمع‏آورى زكات پدید آورد. (جصاص، 1347 ق)
در مسأله زكات باید به دو نكته اساسى توجّه داشت: اوّل این كه موارد مصرف زكات در قرآن و سنّت با صراحت بیان شده است؛ بنابراین بر فرض كه دولت مسؤول جمع‏آورى آن باشد، باید در موارد مشخّص به كار گیرد. دوم این كه اگر چه برخى از فقیهان تا حدّى دایره شمول «فى سبیل‏اللَّه» (یكى از موارد مصرف زكات) را وسعت بخشیده‏اند، باز هم به سختى مى‏تواند تمام موارد مخارج و هزینه‏ هاى دولت اسلامى را شامل شود؛ بنابراین اگر قرار است دولت اسلامى وظایف خود را انجام دهد، باید به منابع دیگرى غیر از زكات دست یابد. (شاپرا، 1378)
3- زكات فطره‏
فطریّه، صدقه‏اى است كه بر هر مسلمان، اعمّ از زن و مرد، كوچك و بزرگ، با شرایط مشخّص فقهى واجب است. فطریّه هر سال در زمانى معیّن یعنى پایان ماه رمضان و به اندازه‏اى مشخّص یعنى یک صاع (حدود سه كیلو) خرما یا گندم یا غذاى غالب هر فرد، پرداخت مى‏شود. در حال حاضر، مقدار فطریّه‏اى كه مسلمانان در سراسر جهان مى‏پردازند، سالانه حدود یک میلیارد دلار تخمین زده مى‏شود.(ابراهیم العسل، ص 191) دولت‏هاى اسلامى مى‏توانند با طرّاحى نظامى كارآمد، جذب و توزیع فطریّه را عهده‏دار شده، بخشى از هزینه‏ هاى تأمین اجتماعى را از این طریق پوشش دهند.
4- خمس‏
بدانید هرگونه غنیمتى به دست آورید، خمس آن براى خدا، و براى پیامبر و براى نزدیكان و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه است. (سوره انفال، آیه 41)
فقیهان شیعه به پیروى از احادیث امامان معصوم، واژه «غنیمت» را در آیه شریفه عام گرفته، موارد خمس را گسترده مى‏دانند، به طورى كه «شامل درآمد حاصل از كسب ، پس از كسر هزینه زندگى، غنایم حاصل از جنگ، مال به دست آمده از معادن، گنج‏ها و غوّاصى، مال حلال مخلوط به حرام و زمینى كه كافر ذمّى از مسلمانان مى‏خرد، مى‏دانند؛ در حالى كه اهل سنّت، واژه «غنیمت» را بر معناى خاص یعنى غنایم جنگى حمل مى‏كنند».(مکارم شیرازی، ج 7، ص 175) در شیوه مصرف نیز بین این دو گروه اختلاف است. به عقیده شیعه، نصف خمس در اختیار حاكم اسلامى قرار مى‏گیرد تا در مصالح جامعه هزینه شود و نصف دیگر براى مسكینان و فقیران از خاندان پیامبر است(توضیح المسائل مراجع تقلید، بخش خمس) در حالى كه به اعتقاد اهل سنّت كلّ آن به مسكینان و فقیران از خویشاوندان پیامبر تعلّق دارد.
5- مالیات‏

(زلیخا) گفت : اکنون حق آشکار شد این من بودم که او را به سوی خود فرا خواندم و پیراهن پاره شد .

و این بیت اشاره ای به آیه قرآن کریم : [ قالَ مَا خَطبُکُنَّ اِذ راوَدتُنَّ یُوسُفَ عَن نَفسِهِ قُلنَ حَاشَ لِلهِ ما عَلِمنَا عَلَیهِ مِن سُوءٍ قَالَتِ امرَاَتُ العَزیزِ الآنَ حَصحَصَ الحَقُّ اَنَا راوَدتُهُ عَن نَفسِهِ و اِنَّهُ لَمِنَ الصادِقینَ ^[150]]
( قرآن کریم ، یوسف 12/51)
زلیخا گفت : من را سزاوار نبود که در نهان خیانت کنم اما طغیان نفس برای آدمی مشکل ساز است .
این نفس من است و من نفس خود را مبرا از گناه نمی دانم ، همانا که نفس انسان را فریب
می دهد.
و چه زیبا شاعر در این بیت از آیه قرآن کریم استعانت جسته [ وَ مَا اُبَرِّئُ نَفسِی اِنَّ النَّفسَ لَاَمّارهُ بِالسُّوءِ اِلّا مَا رَحِمَ رَبِّی اِنَّ رَبِّی غَفُورُ رَحِیمٌ ^[151] ] ( قرآن کریم ، یوسف 12/53)
شاه زن هایی را که در آن مهمانی شرکت داشتند ، گرد آورد ، و از آن ها تحقیق کرد . همگی گفتند : حاش لله ! ما از یوسف عمل بدی مشاهده نکردیم .
زن پادشاه گفت : امروز حقیقت آشکار می شود . و من اعتراف می کنم که یوسف مرتکب گناهی نشده ، و من شخصاً به او ابراز تمایل کرده ام ، و او راستگو است . و این مرتبه ، من مانند پیش دروغ
نمی گویم . ( بروجردی ، 1380 هـ ، 3/408)
اسماعیل صبری در آخر سروده به مقام و منزلتی که به حضرت یوسف داده می شود بیان می کند:
فتلقوه طاهــر الیَــدِ و الَذّیـ لِ و لاحــت باُفقِهِ الجَــوزَا
وَ أحَلَّتهُ عندذی العرشَ حَقَّا مَقعَدَ الصِّدقِ نَفسُهُ العَصماءَ
و اجتباهُ لــنفسه وَ خلیــقٌ یابن یعقوبَ عِندَها الاجتباء
هکذا یُصهَرُ^[152] النُّضَارُ لِیَصفُـو و البلایا یَتــمُّ فیهـا الصَّفَاء
( صبری ، بی تا ، ص 92)
سپس او را با پاکدمنی پذیرفتند و ستاره پروین در افقش نمایان شد .
و پادشاه به او منزلتی بالا داد و یوسف مورد اعتماد عزیز مصر شد .
و این بیت اشاره ای به آیه قرآن کریم : [ وَ قَالَ المَلِکُ ائتونِی بِهِ اَستَخلِصهُ لِنَفسی فَلَمَّا کَلَّمَهُ قَالَ اِنَّکَ الیَومَ لَدَینَا مِکینٌ امِینٌ ^[153] ] ( قرآن کریم ، یوسف 12/54)
و او را به عنوان هم راه خود برگزید و وفرزند یعقوب شایسته برگزیده شدن است .
و این چنین طلا ذوب می شود تا خالص گردد و سختی ها باعث می شود پاکی انسان ها نشان داده شود .
5-10-6- حضرت ایوب (ع)
شکر کرد ایوب صابر هفت سال در بلا چون دید آثار وصال
( مولوی ، بی تا ، 3/204)
از حضرت ایوب (ع) به عنوان یکی از پیامبران نمونه الهی در شکیبایی ، استقامت و شکرگزاری در چهارده سوره از سوره های قرآن کریم و در زمره جمعی از پیامبرانی که خدا بر آن ها وحی نازل می کرد، ذکر شده است . ( محلاتی ، 1376 هـ ، ص 396)
خداوند در قرآن کریم می فرماید : [ اِنّا وَجَدناهُ صابِراً نِعمَ العَبدُ إنَّه و اَوّابٌ ^[154] ] ( قرآن کریم ،
38/44)
[ وَ اذکُر عِبادَنا اِبراهیمَ و اِسحقَ و یَعقوبَ اُولِی الاَیدی و الاَبصارِ ^[155] ] ( قرآن کریم ، 38/45)
خداوند در قرآن کریم از افرادی که آن ها را بر جهانیان برتری داده ، و از شایستگان قرار داده نام حضرت ایوب را ذکر کرده است ، ایوب ، از پیامبران بزرگواری بوده که خدای تعالی اموال زیاد و فرزندان برومندی به او عنایت کرده ، و سپس برای آزمایش آن ها را از او گرفت و خود او را نیز به بیماری سختی مبتلا کرد ، تا مقام صبر و سپاس او را بیازماید . پس از پایان دوران بلا و آزمایش ، به دلیل صبر عجیبی که از ایوب در این مدت ظاهر گردید خدای تعالی همه اموال و فرزندانش را به او بازگردانید . و زیادتر از آن چه که قبل از آزمایش داشت به او عنایت فرمود .
پس زندگی او به عنوان نمونه شکیبایی و قهرمان تقوی برای تذکر به دیگران نقل شده است .
( محلاتی ، 1376 هـ ، ص 396 )
صبر کن تا بکام خویش رسی تو بِه دوری بجام خویش رسی
مــردم از روزگار صــدر شود به دو هفته هلال بــدر شــود
میوه از شاخ خشک صبر آرد گل شود قطره هــا که ابر آرد
صبر ابیات عیش کــرد فراخ قطــره سنگ را کند ســوراخ
صبر کم ساخت محنت ایوب صبــر پرداخت راحت ایــوب
همه کامی ز صبر شاید یافت ببوی وصــل او بکعبـه شتاف
( سنایی ، 1360 هـ ، ص 99)
صبری در توصیف صبر و بردباری « ایوب » قصیده ای را به همین نام سروده که :
أیـــنَ مَــن قَاوَمَ البَلاءَ بِصَبــرٍ وَ ثَبــاتٍ و لــم یُفِدهُ الدَّوَاء
مسَّهُ^[156] الضُّرُّ^[157] و انبری الدَّاءَ یَفری جِسمَ طَودٍ^[158] فانهارَ هذا البَناء
صَیَّــرَتهُ یــد النُّحُـــولِ خَیَالاً و تعدَّی علی الصَّبُــورِ البَلَاء
( صبری ، بی تا ، ص 92 )
کجاست آن که بردباری و ثبات با سختی مبارزه کرد و دارو به او سودی نرساند .
سنایی در همین مضمون چنین می سراید :
سراسر جمله عالم پر ز درد است ولی دردی چو ایوب و دوا کو
( سنایی غزنوی ، بی تا ، ص 572)
با بدب

از خدا دارند چندانی خبر

کز دم این غالیه، این لاشه خر»

معشوق طوسی از دیوانگان عشق خداست که با خردی فراتر از دنیا و مصلحتهای آن بر امور می نگرد. او شاهد غفلت مردمان زمان خود و دنیا زدگی آن هاست پس در موقعیتی طنز آمیز به استخفاف مردمان زمان خود می پردازد و تشبیه آن ها به خر؛ شگرد کوچک کردن یا تحقیر کردن است و از جمله هجویات می باشد.
حکایت ششم از مقاله هشتم۸/۶ ص ۲۱۸ [ در نکوهش غفلت مردمان]
پس از برگزاری نماز جمعه که مردم به خانه های خود باز می گشتند دیوانه ای در حالیکه آیینه‌ای بزرگ در دست داشت؛ سر راه ایستاده بود و آن را مقابل مردم می گرفت تا خود را درون آن ببینند. عده ای او را کنار می‌زدند. عده ای آینه را از دست او می‌ گرفتند و به زمین می گذاشتند؛ وعده‌ای او را می آزردند، عده ای دوباره برای او دل می‌سوزاندند و آینه‌اش را به دستش می دادند ولی هیچ کس خود را در آن آینه به دقت نمی‌دید.
در این حکایت به ظاهر شاهد کار ابلهانه‌ی دیوانه هستیم که با هنجار و خرد عمومی ناسازگار است ولی از آن جا که این دیوانگان عاشق و از دنیا گذشته؛ همه چیز را به نوعی دیگر می بینند؛ برای اقدامات خود؛ دلیلی حکیمانه و پسندیده دارند. علت کاری که دیوانه انجام داد آن است که مردمان پر غفلت و پر مشغله،کمی هم شاهد باطن و حقیقت وجودی خود باشند . دیوانه می بیند که مردمان زمانش علی رغم انجام اعمال واجب و مستحب مذهبی به واقع از دین و خدا نمی دانند و فقط گرفتار ظاهر هستند. مردمانی که در مقابل او عصبانی می شوند، بی اعتنایی می کنند، مسخره یا دلسوزی می کنند به اصطلاح عاقلان اجتماعی هستند که برحسب عقل معاش و مصلحت دید آن فقط امور را انجام می دهند. بی آنکه به اصول زندگی خود توجه داشته باشند و هیچ کدام مفهوم زیبای نهفته در کار دیوانه را نه درک می کنند و نه می‌خواهند کمی با اندیشیدن درک کنند.

حکایت هشتم مقاله هشتم ۸ /۸ ص ۲۱۹ [در نکوهش بازاریان پیرو شیطان]
خداوند به خواهش‌های مکرر حضرت سلیمان(ع) در رابطه با شفاعت ابلیس؛ پاسخ مثبت داد و شیطان را از خادمین درگاه او ساخت هر چند، چندین بار این درخواست را نپذیرفت و به سلیمان(ع) فرمود:
هرگز شفیع او نشو. در روایات آمده که سلیمان از راه زنبیل بافی و فروش آن در بازار امرار معاش می کرد. پس از قبول شفاعت؛ او تعدادی زنبیل را به خادم سپرد تا بفروشد؛ ولی کسی از او خرید نکرد. چند روز به همین منوال سپری شد و گرسنگی و فقر به سلیمان فشار آورد. پس زبان به شکایت گشود و گفت : چندین روز است که رزقی نصیبم نمی شود. خدایا از سر کرمت نانم بده . زنبیل هایم را کسی نمی خرد . حکمتش چیست؟ خدا فرمود: تو مهتر بازاریان را در بند کرده‌ای. مگر نمی دانی اگر او داخل بازار نشود و در خرید و فروش دخالت نکند؛ هیچ معامله‌ای صورت نمی گیرد؛ مگر نمی‌دانی دنیا جزء اموال موقوفه اوست و کار او دعوت به پلیدی و گناهان است؟
در روایتی آمده است: شیطان نخستین کسی است که به بازار وارد و آخرین کسی است که از آن خارج می شود، و پس از این روایت توصیه شده که دیر به بازار بیایید و زود از آن خارج شوید. این حکایت به دلیل اینکه تعریض به مکر و حیله ی بازاریان و انتقاد از این تیپ خاص اجتماعی است؛ طنز آمیز است. ضمن اینکه دنیا را وقف شیطان معرفی کرده انتقادی کوبنده به دنیا پرستان و دنیا دوستان نیز دارد.
سلیمان ابتدا در قالب عاقل خیر خواه ظاهر می شود ولی به دلیل آنکه حکمت الهی بر همه چیز تفوق دارد به قالب نادان از این حکمت مبدل می شود.
حکایت چهارم مقاله نهم ۹ /۴ ص ۲۴۴ و ۲۲۵
واعظی محبوب و مشهور به نام «میره عبدالسلام» در بغداد می زیست و هرچند وقت مجلس جذابی در مورد مباحث عرفانی و دینی داشت ضمن اینکه در آن مجلس هرکسی چیزی گم کرده بود؛ در آن جمع اعلان می کرد تا یافتن آن برایش آسان تر شود. روزی مردی خر گم کرده به مجلس او آمد و مشکل خود را باز گفت، چون مردم خر او را نیافته بودند و سکوت کردند مرد بسیار غمیگین و پریشان در میان آنها نشست و خاموش شد. امام شروع به سخن گفتن در باب عشق کرد و در مورد کمالات آن بسیار سخن گفت، او اشاره کرد که تمام ذرات عالم از عشق خدا در تب و تاب هستند کسی در میان شما هست که تا به حال از سرّ عشق غافل مانده باشد؟ مردی ساده دل که گمان می کرد عاشق شدن کاری سخت است برخاست و گفت: تا به حال عاشق نشده و آن را درک نکرده است. و اعظ در این حال فریاد کشید : آن خر گم کرده را صدا بزنید. مثل اینکه منت خدا شامل حالت شده برو افسار بیاور زیرا خرت هم اکنون پیدا شد.
سخن واعظ در انتهای حکایت بسیار جذاب و شنیدنی است زیرا در آن به استخفاف مرد نادان و غافلی می پردازد که حقیقت عظیم عشق را تا به حال درک نکرده است. در این موقعیت طنز شخصیت نادان تحقیر می شود تا غفلت او گوشزد شده به مسیر هدایت راه یابد.
حکایت ششم از مقاله نهم ۹ /۶ ص ۲۲۶ [ در نکوهش دنیا مداران]
روزی نظام‌المک بر پلی می‌گذشت که ناگهان چشمش به زیر پل افتاد که در آن جا دیوانه‌ای فارغ از هر دو جهان آرام خوابیده بود.. به او گفت : چه عاقل باشی و چه دیوانه . فرقی نمی کند؛ هرکه باشی خیلی آسوده و خوب به خواب رفته‌ای؛ فرد دیوانه به او گفت: ای نظام ! از کی تا به حال شده که دو شمشیر را در یک غلاف جای دهند؟ تو مقام دنیا را داری؛ انتظار داری دین دار هم باشی؟ با این همه مواهب دنیایی در پی داشتن دین هم هستی؟ و گمان م
ی‌کن ی به آرامش م ی‌رس ی ؟
در این حکایت عطار از زبان دیوانه‌ی خردمند صاحبدلش؛ به نکوهش دنیا دوستی می‌پردازد خوابیدن زیرپل؛ خود می تواند نمادین باشد. اشاره‌ای است به ناپایداری زندگی و حتمی بودن رجوع به آخرت؛ پس جهت القای این سرّ عظیم، دیوانه پل، خرابه و گاهی قبرستان را برای حیات خود بر می‌گزیند.دیوانه ضمن اینکه در صمیمیتی جالب؛ وزیر بزرگ وقت را” نظام” خطاب می‌کند؛ تلویحاً در پی زدودن عناوین پرطمطراق دنیوی و بی ارزش دانستن مقامات و الای این جهانی است. سپس تمثیل زیبایی به کار می برد که نشانی از خرد مقدس و عقل فرامادی اوست؛ اینکه دین و دنیا در یک جا نمی‌گنجد؛ اگر چه همیشه چنین سخنی مصداق ندارد ولی در اغلب موارد این چنین است.سخن دیوانه بار طعنه و کنایه دارد که از ارکان مهم ایجاد طنز است؛ هر چند چنان طنز بر جسته‌ای ایجاد نکرده است. خوابیدن زیر پل هم از دیدگاه ما که عاقلان دنیایی هستیم، یک موقعیت طنز‌آمیز و غیر عادی است.
حکایت پنجم مقاله‌ی دهم ۱۰/ ۵ ص ۲۳۰ [در ستایش حضور قلب و یکدلی در امور]

عشق از مهم­ترین و در عین حال ژرف­ترین مسایل عرفانی است که بسیاری از عرفا آن را استوارترین رشته پیـوند میان خـدا و خلق و مطمئن­ترین راهنما برای سیـر و سلـوک به سوی خــدا می­دانند. عین القضاه معتقد است استادی و راهنمایی عشق برای سالک راه حق، کافی است: «شاگرد باش، عشق تو را خود بس اوستاد» (همدانی، ۱۳۷۷، ج۲: ۱۲۸).
در تمهیدات عشق را فرض راه خوانده است و می­گوید: «به خدا رسیدن فرض است، و لابد هر چه به واسطه آن به خدا رسند فرض باشد به نزدیک طالبان، عشق، بنده را به خدا رساند، پس عشق از بهر این معنی فرض راه آمد» (همدانی، ۱۳۷۳: ۹۷).

در «مشارق الاذواق» از ریشه­شناسی واژگانی کلمه­ی «عشق» برای تعریف این واژه استفاده کرده است: «اشتقاق عشق از عشقه است و آن گیاهی است که بر درخت پیچد و درخت را بی بر و خشک و زرد گرداند» (ساکت، ۱۳۸۲: ۹۴).
همان گونه که گفته شد اغلب عرفا بر وصف ناپذیری این مفهوم اتّفاق نظر دارند.عین القضاه نیز شرح بیان عشق را ناممکن و زبان و کلام را از توصیفش عاجز می­داند. «حدیث عاشقان هرگز به تمامی گفته نشود. سودای ایشان را نهایت نیست.
جهان عشق فراخ است و تنگ دیده­ی تو حدیث عشـق درازست و همّتت کـوتاه»
(همدانی، ۱۳۷۷٫ج۳: ۲۸۸)
و در جایی دیگر می­نویسد: «از عشق بیان نتوان کرد جز به رمزی و مثالی که از عشق گفته شود، و اگر نه، از عشق چه گویند و چه شاید گفت؟ اگر عشق در زیر عبارت آمدی، فارغان روزگار از صورت و معنی عشق محروم نیستندی. امّا اگر باور نداری از این بیت­ها بشنو:
ای عشـق دریغا که بیان از تو محالست حظّ تو ز خود باشد و حظّ از تو محالست
انس تو به ابرو و به آن زلف سیاهست قوت تو ز خدّست و حیات تو ز خالست
(همان: ۱۲۵)
در تمهیدات می­خوانیم: «محرمان عشق خود دانند که عشق چه حالتست، امّا نامردان و مخنّثان را از عشق جز ملالتی و ملامتی نباشد … فارغ از عشق جز افسانه نداند، و او را نام عشـق و دعوی عشـق، خود حـرام باشد» (همدانی، ۱۳۷۳: ۱۱۱ـ۱۱۰). همچنین در جای دیگر می­نویسد: «جهان عشق، طرفه جهانی­ست، تا نیابی، نبینی» (همان: ۵۸).

• • • • ازجریانهای سیاسی واجتماعی موقعیتها، برای تعبیر درست ارتباطات کلیدی قدرت، آگاه می‌باشند.