دانشگاه قم

دانشکده الهیات و معارف اسلامی

پایان نامه دوره کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی- کلام اسلامی

عنوان:

بررسی مسأله این‌همانی شخصی بر اساس مبانی ملاصدرا

 
تکه هایی از متن به عنوان نمونه :
***ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است***
 
چکیده:
بررسی مسأله این‌همانی و سؤال از هویت شخصی  از مسائل مهم در فلسفه‌ی نفس است.  این سؤال که به لحاظ وجود شناختی چه عاملی موجب تداوم هویت شخصی یک فرد می‌شود و  این ‌که به لحاظ معرفت‌شناختی این استمرار را با چه شواهد و قرائنی می‌توان اثبات کرد از مباحث اساسی  در این حوزه به شمار می‌رود. هرگونه پاسخ به این‌گونه سؤال‌ها نتایج  و اثراتی در دیگر حوزه‌ها مانند: حقوق، کلام، اخلاق و معاد شناسی خواهد داشت. هرچند بحث این‌همانی شخصی با این عنوان در آثار فیلسوفان مسلمان به ویژه صدرالمتألهین مطرح نبوده است ،اما هویت انسان و چگونگی حفظ  آن در کنار تغییرات بدنی  از مباحثی است که  از سوی آنان مورد توجه بوده و در آثار آنان به ویژه در مبحث معاد مطرح شده است؛  برخی آراء صدرا مانند رابطه‌ی نفس و بدن هم‌چنین حرکت جوهری و تجرد خیال تبیین بهتری از مسأله این‌همانی در اختیار ما می‌نهد؛ در واقع دیدگاه حرکت جوهری مبنی برحرکت جوهری نفس را  باید پاسخی به چگونگی حفظ این‌همانی انسان در کنار این تغییرات لحظه به لحظه برشمارد. صدرا با استناد به حرکت اشتدادی در جوهر ثابت کرد که، نفس از آن‌ جهت که متعلق به بدن مادی است و مجرد تام نیست، نیز مشمول حرکت جوهری اشتدادی است؛ زیرا مقصود از این حرکت این است که واقعیتی که با واژه “من” به آن اشاره می‌کنیم، واقعیت جوهری ممتدی است که، اجزای فرضی دارد که به نحو پیوسته و متصل یکی پس از دیگری حادث می‌شوند به‌طوری که اولاً: حدوث هر یک، مشروط به زوال قبلی است و ثانیاً همواره جزء حادث کامل‌تر از جزء زایل است و درجه وجودی برتری دارد. هم‌چنین اعتقاد صدرا مبنی بر اتحادی بودن رابطه‌ی نفس و بدن، تبیین چگونگی این‌همانی انسان ِمرکب از نفس و بدن را ممکن می‌سازد.
 
کلمات کلیدی:  این‌همانی شخصی- ملاک این‌همانی –  نفس – رابطه‌ی نفس و بدن- حرکت جوهری
 
فهرست مطالب                                                                                                  
فصل اول: کلیات. ۶
مقدمه. ۷
۱- طرح کلی تحقیق ۹
۱-۱- تبیین موضوع   ۹
۱-۲-سؤال های تحقیق   ۱۰
۱-۳-فرضیه‌ های تحقیق   ۱۰
۱-۴-سابقه و پیشینه تحقیق   ۱۱
۱-۵- ضرورت انجام تحقیق   ۱۱
۱-۶- هدف‌ها و کاربردهای مورد انتظار از انجام تحقیق   ۱۲
۱-۷-روش تحقیق   ۱۲
۲- اصطلاح‌شناسی ۱۲
۳- تاریخچه بحث این‌همانی فردی ۱۴
۴- شرح حال مختصری از زندگی صدرالمتألهین ۱۷
۵-آراء موثر صدرا در بحث این‌همانی ۱۹
فصل دوم: مباحث کلی این‌همانی شخصی و بررسی ملاک این همانی بر اساس دیدگاه ملاصدرا ۲۳
۱- این‌همانی شخصی در مقام اثبات و ثبوت ۲۴
۲- این‌همانی عددی ۲۵
۳- این‌همانی و تغییر. ۲۶
۴- دیدگاه‌های مطرح‌شده درباره این‌همانی فردی ۲۷
۴-۱- منکران این‌همانی   ۲۷
۴-۱-۱- دیدگاه هیوم  ۲۸
۴-۱-۱-۱ نقد دیدگاه  هیوم  ۳۱
۴-۱-۲-دیدگاه راسل   ۳۳
۴-۱-۲-۱ نقد دیدگاه راسل   ۳۵
۴-۲- قائلان به این‌همانی شخصی   ۳۶
۴-۲-۱ -معیار بدنی ۳۷
۴-۲-۱-۱- دلایل قائلان به ملاک بدنی   ۳۸
۴-۲-۱-۲- نقد معیار بدنی   ۳۹
۴-۲-۲ – ملاک مغزی و نقد آن   ۴۲
۴-۲-۳-  ملاک حافظه و آگاهی ۴۳
۴-۲-۳-۱- نقد دیدگاه حافظه  ۴۵
۴-۲-۴- ملاک پیوستگی روان شناختی و نقد آن   ۴۶
۴-۲-۵-  ملاک نفس    ۴۷
۴-۲-۵-۱- نقد ملاک نفس    ۴۸
۵- معیار این‌همانی براساس آراء ملاصدرا ۵۲
۵-۱- صدرا جسم را منشأ همه افعال و آثار انسان نمی‌داند  ۵۳
۵-۲-صدرا نوعیت انسان را به نفس نسبت می‌دهد. ۵۴
۵-۳- صدرا نفس را صورت بدن می‌داند. ۵۵
۵-۴ -بررسی ملاک بدن و حافظه  به‌ عنوان ملاک این‌همانی از دیدگاه صدرا ۵۶
۶- نفس معیار این‌همانی ۵۸
نتیجه گیری ۶۱
فصل سوم: بررسی براهین اثبات وجود و بقای نفس ۶۳
۱-بررسی براهین اثبات نفس. ۶۴
۲-اثبات نفس از نظر ملاصدرا ۷۳
۳- بقای نفس. ۷۴
۳-۱- اثبات بقای نفس به ‌طور کلی   ۷۴
۳-۲- اثبات بقای نفس پس از فساد بدن   ۷۶
نتیجه گیری ۷۹
فصل چهارم: این‌همانی و جاودانگی. ۸۰
۱- رابطه‌ی این‌همانی و جاودانگی ۸۱
۲- انواع جاودانگی انسان ۸۳
۲-۱- جاودانگی عرفی   ۸۳
۲-۱-۱- جاودانگی انسان در یاد و خاطره ها ۸۳
۲-۱-۲- جاودانگی ازطریق ذراری و اعقاب   ۸۳
۲-۱-۳- جاودانگی از طریق آثار  ۸۳
۲-۲- جاودانگی شخصی و غیر شخصی   ۸۳
۲-۳- جاودانگی دنیوی و اخروی   ۸۴
۲-۳-۱- جاودانگی دنیوی   ۸۴
۲-۳-۱-۱- تناسخ   ۸۴
۲-۳-۲-جاودانگی اخروی   ۸۵
۲-۳-۲-۱- نظریه برانگیختگی ابدان   ۸۵
۲-۳-۲-۱-۱-بررسی مسأله این‌همانی در نظریه برانگیختگی ابدان   ۹۰
۲-۳-۲-۲- نظریه‌ی جاودانگی در پرتو بدن مثالی   ۹۱
۲-۳-۲-۳- نظریه‌ی روح مجرد  ۹۲
۲-۳-۲-۳-۱-  دیدگاه ابن سینا بر مبنای معاد روحانی   ۹۳
‍‍‍‍ ۲-۳-۲-۳-۱-۱-  دیدگاه ابن سینا در مورد مسأله این همانی و جاودانگی   ۹۷
۲-۳-۲-۳-۲- نظریه صدرایی در تبیین معاد جسمانی   ۱۰۰
۲-۳-۲-۳-۲-۱-بررسی مسأله این همانی صدرایی در اثبات معاد جسمانی   ۱۰۸
نتیجه گیری ۱۱۲
فصل پنجم: این‌همانی و حرکت جوهری. ۱۱۴
۱-حرکت ۱۱۵
۱-۱- انواع حرکت   ۱۱۶
۱-۲-اقسام حرکت جوهری   ۱۱۶
۲- معنای حرکت در جوهر. ۱۱۷
۲-۱ – دلیل منکرین  حرکت در جوهر  ۱۲۱
۲-۲-موضوع در حرکت جوهری بر اساس دیدگاه صدرا ۱۲۳
۲-۳- این‌همانی و حرکت جوهری: ۱۲۴
۳- حرکت جوهری نفس. ۱۲۶
۳-۲ -مراحل و اکوان وجودی نفس    ۱۲۸
۳-۳-حرکت اشتدادی نفس    ۱۲۹
۳-۴ -حرکت جوهری نفس و حل مشکل این‌همانی   ۱۳۲
نتیجه گیری ۱۳۴
جمع‌بندی نهایی ۱۳۶
منابع و مآخذ. ۱۴۰
چکیده انگلیسی ۱۴۵
 

فصل اول: کلیات

مقدمه                                                                    

این‌همانی فردی  یا هویت شخصی معادل واژه‌ی personal Identity  ، یکی از مسائل اصلی مورد بحث در فلسفه نفس است. سؤال  از اصل و ماهیت انسان و این‌ که چه عاملی باعث می‌شود فرد از تولد تا زمان مرگش یک شخص باقی بماند و چگونگی  تشخیص این استمرار از مباحث  مطرح در مسأله این‌همانی شخصی است. سؤال اصلی در این‌همانی شخصی  این  است که، دلیل منطقی و شرایط کافی برای اینکه فرد P2 در زمان T2 همان شخصP1 در زمان T1 باشد چیست؟ سؤال  دیگر این است که با چه شواهد ظاهری یا تجربی و یا احیاناً غیرتجربی ما می‌توانیم حکم به این‌همانی شخصی بدهیم؟[۱] به چه دلیل، ما همان انسان ده سال قبل هستیم؟ چه دلیلی برای  اثبات این ادعا داریم؟ عامل حفظ این وحدت در وجود ما چیست؟
از هنگام تولد تاکنون ظاهر بدن ما و حتی بسیاری از سلول‌های بدن ما تغییر کرده است، اما ما باز هم خود را همان فرد گذشته می‌دانیم. ممکن است در این میان بدن ما دچار تغییرات اساسی هم شده باشد: به‌عنوان مثال دست یا پای ما قطع شده باشد، آیا با وجود این تغییرات، ما هنوز همان فرد گذشته هستیم و این‌همانی ما حفظ شده است یا این‌که باید بگوییم ما تنها شبیه به فرد گذشته هستیم. این امر مسلم است که به لحاظ بدنی و ظاهری با فرد گذشته دارای این‌همانی نیستیم، اما آیا این گونه تغییرات باعث می‌شود که ما فرد دیگری باشیم؟ این سؤالات هرچند ساده به نظر می‌رسند ، اما سال های  متمادی ذهن فیلسوفان نفس را به خود مشغول داشته است. سؤال  از این‌همانی فردی و چیستی آن و چگونگی استمرار آن از جمله پرسش‌های اساسی و رایج در فلسفه نفس یا ذهن است. فیلسوفان ذهن پاسخ‌های متفاوتی به این گونه سؤالات داده‌اند ، اما آن چه مسلم است  چگونگی دیدگاه آنان در باب حقیقت انسان تأثیر مستقیمی بر تبیین آنان از مسأله ی این‌همانی دارد؛ به‌عنوان مثال: تجربه‌گرایان و کسانی که حقیقت انسان را تنها به یک جوهر مادی تحویل می‌برند، عامل حفظ هویت فردی انسان را بدن مادی یا یکی از اجزای آن نظیر: مغز نسبت داده‌اند ، اما در مقابل کسانی که حقیقت انسان را جوهری غیرمادی می‌دانند این استمرار را در نتیجه ی استمرار یک جوهر غیرمادی یا همان نفس تلقی  می‌کنند به گونه ای که برخی مانند ابن سینا و دکارت تمام حقیقت و این‌همانی انسان را چه در حیات دنیوی و هم در حیات اخروی بر اساس همین نفس مجرد تبیین می کنند ، اما دوگانه انگارانی مانند: ملاصدرا با دیدگاه ویژه خود در باب رابطه نفس و بدن این همانی انسان را در پرتو نفس و بدن هر دو ممکن می سازد.
در مقابلِ دیدگاه قائلان به این‌همانی شخصی، بعضی فیلسوفان استمرار هویت فردی یا وجود یک خود مستمر را نوعی توهم به شمار آورده‌اند. از نظر آنان این تنها یک تخیل است که ما فکر می‌کنیم، انسانی را که اکنون می‌بینیم همان انسان چند لحظه قبل یا  انسان چند سال پیش است؛ درست مانند خانه‌ای که ما در مورد آن بگوییم این خانه همان خانه پنجاه سال قبل است. از نظر آنان ما هر لحظه با انسانی جدید یا خانه‌ای جدید مواجه هستیم که تنها شبیه به آن انسان گذشته یا خانه گذشته است. این خطای ذهن انسان است که با مشاهده این تصاویر مستمر و شبیه به هم، چنین وحدتی را  توهم می‌کند.
نکته‌ی قابل توجه این است که مسأله ی هویت شخصی، تنها دغدغه‌ی فیلسوفان ذهن نیست بلکه، این بحث ارتباط تنگاتنگی با سایر حوزه‌های علم نظیر: علم اخلاق، حقوق و کلام دارد. با اعتقاد به وجود یک خود مستمر در وجود انسان است که می‌توان انسان‌ها را به لحاظ اخلاقی و حقوقی مسئول کارهای گذشته‌شان دانست؛ باور به چنین استمراری موجب  مجازات مجرم حتی پس از سالیان دراز می‌شود. هم‌چنین مسأله ی هویت شخصی در مباحثی مانند: جاودانگی، چگونگی حیات پس از مرگ، عذاب و پاداش نقش اساسی ایفا می‌کند، بدون  بیان دقیق چگونگی استمرار فرد انسان در حیات پس از مرگ، هیچ یک از این آموزه‌ها قابل توضیح و تبیین عقلانی نیست.
با توجه به اهمیت بحث این‌همانی شخصی، این پایان نامه به  بررسی این مسأله در آراء یکی از مشاهیر  فلسفه اسلامی؛ یعنی ملاصدرا پرداخته است.
مباحث این پایان نامه در پنج فصل تدوین گردیده است؛ پس از بیان کلیات در فصل اول، فصل دوم را به‌طور کلی به بررسی مسأله این‌همانی، دیدگاه منکران و  معتقدان به آن اختصاص داده‌ایم؛ هم‌چنین در پایان این فصل سعی شده معیار این‌همانی بر اساس آراء صدرا بیان گردد. ادامه‌ی  بحث این‌همانی شخصی از دیدگاه صدرا بر بحث اثبات نفس و بررسی چگونگی جاودانگی آن، متوقف است؛ به همین دلیل فصل سوم به بررسی دلایل اثبات نفس و جاودانگی آن در حیات پس از مرگ اختصاص داده‌شده است. فصل چهارم پایان‌نامه به رابطه‌ی میان جاودانگی و این‌همانی و دیدگاه‌های مختلف دراین‌باره می‌پردازد.  ازآن جا که انسان شناسی صدرا بر دیدگاه او در باب حرکت جوهری استوار است، فصل آخر را به بررسی این‌همانی و مسأله حرکت جوهری اختصاص داده‌ایم تا مشخص گردد آیا دیدگاه صدرا مبنی بر تغییر لحظه به لحظه نهاد طبیعت با دیدگاه این‌همانی انسان و حفظ هویت او در طول زمان سازگاری دارد یا نه؟

۱– طرح کلی تحقیق

۱-۱- تبیین موضوع

انسان تغییرات مادی جهان پیرامونش را، هم‌چنین تغییرات شدید و اضمحلال بدن مادی خود را به‌وضوح درک و دریافت می‌کند؛ ازاین‌رو، سؤال از این‌همانی  برای هر انسانی در طول زمان مطرح است. این سؤال که حقیقت وجودی